جەندەر و زمان: سروودی نیشتمانی

جەندەر و زمان:  سروودی نیشتمانی

کازیوە ساڵح

5

           لای من سرودی نیشتمانی وەکو دەرمانی ئاگا هێنەرەوەیە ، بۆ ئەوەی هزر لە پشتی سۆزی ساتەوەختە مێژووەیەکان ون نەبێت؛ بۆ ئەوەی کاتێک بێ ئومێد ئەبێت لە فەرمانڕەواکەت، بیرتبخاتەوە بڵێت من ڕکم لە حکومەت یان فەرمانڕەواکەمە، بەڵام نیشتمانەکەم خۆش ئەوێت.  بۆیە پێویستە بە زمانێک نووسرابێت سەرجەم ڕەگەز وتەمەنەکان بلاوێنێت.

    خۆشبه‌ختانه پێچەوانەی سرودی نیشتمانی کەنەدی لە بەشی پێشتر باسمکردوە، ‌له ‌سروودی نیشتمانی کوردی "ئه‌ی ڕه‌قیب"  لە ساڵی ١٩٤٦ وە سەردەمی فەرمانڕەوایی قازی محەمەدەوە وەکو سرودی نیشتمانی دەسنیشانکراوە.  و "نه‌ورۆز "یشدا ڕه‌چاوی مۆراڵی پراکتیکی و میکانیزمی واتا کراوه‌. سێکسیزم و هەڵاواردنی ڕەگەزی تیدا بە دی ناکرێت.

      گەرچی هەندێ دەستەواژەی وەکو " کەی خەسرەو' وشەی ' ڕەقیب'  ، ' حازر" ..وتد کە عەرەبیە و ئاستی توندوتیژی سرودی نیشتمانی کورد توڕەکارە . بەڵام دڵداری شاعیر لە سێ وێندا دەکرا وەکو سرودی نیشتمانی کەنەدی بکرایە بە ڕەگەزێک، بەڵام بە وشە ی 'لاو' کە لە شێوە زاری سۆرانیدا بۆ هەردوو ڕەگەز بە کاردەهێنرێت. وەکو لەم دێڕانەدا دەدەکەوێت:

 "لاوی کورد هەر حازر و ئامادەیە" یان

" چەند هەزار لاوانی کوردی نەڕڕە شێر"

 هەروەها " لاوی ئێستاش حازر و ئامادەیە"

       پیرەمێرد  بە ئاگاتر بەرخود لە گەڵ کێشەی سێکسیزم و  جەندەر ئەکات .لە هۆنراوەی نەورۆزدا تەنها ڕەچاوی دروست بەکارهێنانی ڕەگەزی نەکردووە. بەڵکو باس لە مێژووەیەکی شاراوەی یان دانپێنەنراوی ژنانیش ئەکات:

تا ئێستە رووی نەداوە لە تاریخی میللەتا

قەڵغانی گوللە سنگی کچان بێ لە هەڵمەتا*

        ڕاستە لە مێژوووی کورددا ژن بوونی هەبوو لە شەڕگە و فەرمانڕەوایی کردندا، بەڵام هەموو دەزانین مێژووی ژنی کورد نەنووسراوەتەوە. ئەوەشی  ئێمە نازانین هەر ئەو بەشداریە لاوەکیانە هەبووە کە پیاوانی مەلا وشێخ و فەرمانڕەوا بە ژنانی خێزانەکەی خۆیان بەخشیوە، وەکو هەتا ئێستاش باوە،  یان ژنی شەڕڤانی تۆێژی هەژار و شۆڕشگێرمان هەبووە وەکو ئەوانەی ئەمڕۆ جیهان مێژوویان ئەنووسیتەوە نەک کورد. چوونکە ئەم دێڕە" قەڵغانی گوللە سنگی کچان بێ لە هەڵمەتا"  پێشنیازی ئەوە ئەکات کە ژنانێک هەڵمەت ئەبن، یان هەڵمەتیان بردووە. هەڵمەتبردنیش کاری گروپێکی رێکخراوە نەک تاکە کەسی.  کاتێک ژنێک بە تاک هەڵمەتیبردووە لە بری ددان پێدانان پاشگری ' نێر' بۆ ناوەکەی سەربارکراوە  وەکو نەعەنێرە، فاتە نێرە و ..تد. بۆ شکاندنی نەک بە پاڵەوانکردنی. کەواتە ئایە پیرەمێرد پەردە لە سەر مێژووەیەکی نەبینراو هەڵئەداتەوە یاخود تەنها دیدەبینیە بۆ داهاتوو؟.      

        هەرچیەک بێت وەڵامی ئەو ختۆرانەی سەرەوە. زمانی پیرەمێرد و دڵدار لەم دوو هۆنراوەدا هیچ فۆرمێکی سێکسیزمی تیا بە دی ناکرێت. تا ئێستاش ئه‌و هۆشیاریه‌ی لای دڵدار و پیره‌مێرد له‌و تێکستانه‌دا وه‌کو فۆرمیلایه‌کی به‌هه‌ست به‌رجه‌سته‌بووه‌. ژماره‌یه‌کی بێشوماری شاعیرانی پێش خۆیان و پاش خۆیان به‌هره‌مه‌ند نه‌بوون لێی. بێشومارن ئەو شاعیرانەی تەنها وەکو ئامرازی چێژ وه‌رگرتنێکی یەک لایەنە و لە ده‌ره‌وه‌ی لۆژیکی عه‌قڵانییه‌‌ت و مرۆڤایه‌تیدا ئاماژەیان بۆ‌ ژن کردووه‌. هەروەها بە ئاشکراش مۆرکی یەکێک لەو دەستەواژە نایاسایی و دەرونیانەش دەلکێنن بە مێژووی ژیانی تایبەتی خۆیانەوە   لە ڕێگەی دەستکاریکردن وبە چیرۆککردنی ژیانی تایبەتی ژن یان ژنێک.  ئەمانە بوون به‌کارخانه‌ی به‌رهه‌مهێنانی زمانی زبر و ده‌سته‌واژه‌ی مردوو و هەندێ جاریش به‌ناو و ڕووبه‌ڕو په‌لاماری مێینەیان داوە. بێگومان هه‌میشه‌ش بۆ په‌لاماردا‌نه‌کان پره‌نسیپی تۆمه‌ت کارا بووه ‌نه‌ک حه‌قیقه‌ت. تۆمه‌ته‌کانیش ئه‌و ئاماژه ‌زمانه‌وانیانه‌ن کە له‌نه‌ستی کۆمه‌ڵێکی بێ گوتاری مۆراڵی ، هزری و مرۆییدا  چەقیان بەستووە.

      نموونە فایەق بێکەس کە هاندەرێکی هۆشیاری ژن بووە بۆ ڕاگرتنی هۆشیاری نیشتمانی نەک تەنها وەکو لەشێک بۆ قوربانی و شۆڕش. بەڵکو پیشاندانی ئەو خاڵانەی لەودا دەبێت بە هۆی پێشەکوتن و ئازادی خۆی و نەتەوەکەی و هەمان تێکۆشانی ئەوێت بۆ ڕزگاربوون لە نەزانی.

نەسرین دەمێكە داخت لە دڵمە

  گیرۆدەی بەندی ژیانت زوڵمە

               ***

مەڵێ من كچم تۆش وەكوو منی

مەجبوور بە ئیش‌و خزمەت كردنی

ناچاری عیلم و فەن و خوێندنی

هەستە تێكۆشە تا خوێنت گەرمە

سەرپۆش فڕێدە چ وادەی شەرمە.

        بەر لە پێشنیاز و داواکەی فایەق بێکەس بە سەد ساڵ ، پاش بێکەس بە سەد ساڵ هەر جاریەک نەسرینێک سەرپۆشی فرێدا بێت و ناچاری " عیلم و فەن و خوێندن" بووبێت ، سەدانی هاوڕەگەز و هاوپیشە بێکەس بە زمانی بکوژ پەلاماریان داوە. بە دەسنیشانکراوی لە سەردەمی مەستورەی ئەردەڵانیەوە کە ساڵی ١٨٠٤ هەزار وهەشت سەد و چوار لە دایک بووە ، فایەق بێکەس ساڵێ ١٩٠٥ هەزار ونۆ سەد وپێنج لە دایک بووە هەتا ئەمرۆ کە ٢٠١٦ دوو هەزار و شازدەیە و بە هەر لایەکداسەدەیەک دەکات نێری کورد لە یەک بازنەدا دەخوڵیتەوە کە نەک تەنها ژن ، هەموو پێشکەوتن، خۆگرتن و بونیادنانی کولتووری وکۆمەڵایەتی کوردی تێدا لە گۆڕ دەنرێت. هەموو جاریەکیش بۆ کوشتنی نەسرینێک چیرۆکێکی سێکسزمی داڕشتووە. چوون هزری کۆمڵگەی نێری کوردناوگەڵی تێنەپەڕاندووە.

          بەڵگە ئەوەیە ،هەرچیەک بووبێت ناو و ناوبانگ و شوێنگەی کۆمەڵایەتی، کولتووری زمانەوانیو سیاسیان بیرکردنەوە وهزرمەندییان لە ئاستی  ناوکۆ کەمتر  بووە. ئەمانیش بە هەمان شێوە ئەندامی زاوزێی خۆیان وەکو ئامرزاێکی   یان چەکێک بە شانازییەوە ، وەکو شکۆ ڕوانە نەسرینە کۆششکارەکان، یان دایک و خوشکی نەیارەکانی دەکات.  تەنانەت هەندێ جار بۆ نێر و ئاژەڵیشیان ڕەوانە کردووە. ئەم ئاکارە تەنها لە نووسەرانی کلاسیکدا بوونی نەبووە نەڵکو ئەوانەش کورد بە مۆدێرنە و پۆست مۆدێرنە دەیانناسێنیت.   تەنها جیاوازێکی نەویتری نێوان ژمارەیەکی زۆری نووسەران ، تایبەتریش شاعیران و خەڵکی میللی و ئەوانەش کورد پێی ئەڵێت خەڵکی ڕەشۆک  ئەوەیە کە گروپی دووەم واتە خەڵک بە مۆراڵتر دێتە دیوان، لە شوێنی گشتی، بەردەمی خەڵکی گەورەتر و لە بەردەم ژنانی نەناسرودا ئەو دەستەواژە سێکسیزم و هیترۆسیزمیانە بە کار ناهێنێت. هەر یەک لەو دەستەواژانە لە لێکۆڵینەوە سایکۆلۆژی وفێمنستییە نوێەکاندا جگە لە ترۆسێکسیزم کە واتای سێکس بە بێ گوێدان بە ڕەگەز ،لە گەڵ مێ بێت یان نێر ، ؛بە پانسێکشوالیزم و ئیکوێنەفیڵیا. پانسێکشوالیزم  واتە بەربادی سێکسی، جووتبوون لە گەڵ ژن ، پیاو ، گەی 'هاوڕەگەباز نێر ، لەزبێن ' هاوڕەگەبازی مێ' ، ترانزجەندەر ' ئەوانەی ڕەگەزی خۆیان گۆڕیوە. ئیکوێنەفیڵیا واتە سێکس لە گەڵ ئەسپ، کەر ئەو جۆرە ئاژەڵانەی هاوشیوەی ئەم دوانەن و سێکسی لە گەڵ جۆری ئاژەڵەکانی دی ناوی دیکەی هەیە،  لەمانە لە وڵاتانی مۆدێرندا سزای یاسی تایبەتیان هەیە، جگە لەوەی هەندێکیان بە ئالودە بوونی دەروونی دەسنیشانکراوە.

      دوالیزمی ئەم کۆمەڵەگانە لەوێدا هێڵ دەکیشێت کە سێکس لە لایەک نێر بە شکۆو و کەسیەتی بۆ خۆیان هەژمارکردووە لە شیوەی ترۆسێکسزیم یان پانسێکسیزم بووبێت. لە لایەکیش، لە ناو کۆمەڵدا بە گشتی کە کۆمەڵگەیەکی نێرسالارییە ، وەکو  تابۆ چاوی لێ ده‌کرێت. ئه‌و تابۆیانه‌ش زیاتر له‌جه‌سته‌ی مێدا نه‌خشه‌ی دەکێشرێت، نه‌خشه‌کێشانێك کە له ‌ژێر ده‌یده‌بینی هۆزگه‌ریدا سه‌جه‌رم مۆراڵی ده‌ورووبه‌ر و که‌س و کاری دەخاتە ژێر پرسیارەوه‌. ئەمە به‌ڕاده‌یه‌ک بووه‌به‌ئایدۆلۆژی گشتگیر و باوه‌ڕ پێکراو ته‌نانه‌ت لای ئه‌وانه‌ش باوبووە که‌خۆیان به‌ئۆپۆزسیوینی ئه‌و ئایدۆلۆژی و زمانه ‌سواوه ‌ناساندوه‌. دیارە نەفامی هۆی سەرەکی ئەو دوالیزمەیە. جگە لە نەفامی چی وا لە نێرێک دەکات وێنەیەکی خۆی دروست بکات لە باکگراوند ئەوە بگەیەنێت ژنێک لە بەر ئەوەی لەو ئەو نزیک بووە، بێ مۆراڵە، شیاوی کوشتنە، بێ حورمەتە. ئەبێت چ شتێك هەتا ئەو ئاستە مۆراڵ نزم و قێزەون بێت، هەر کەس لێی نزیک بووە ئەویش قێزون ببێت، تەنانەت ئەگەر نزیک بوونەوەکە بە مەبەستی جوانترین هەستی مرۆیی بێت کە خۆشەویستیە. لە بەشەکانی داهاتوودا ژمارەیەک شاعیرانی کلاسیک و مۆدێرن وەکو بەڵگەیەک ئەو بۆساییە پڕ ئەکەنەوە.

تێبینی: شیعرەکان لە بەر نووسراونەتەوە، ئەگەر هەڵەی ڕێنووسی تێکەوتبێت ، داوای لێ بوردن ئەکەم.