ئێزیدی ناوی ئاینە نەک نەتەوە

جینۆسایدی سایکۆلۆژی و کلتوری ئێزدیەکان

کازیوە ساڵح

ئێزیدی ناوی ئاینە نەک نەتەوە ، ئەگەر هەر کەس بە بەهانەی ئاینەکەی بتوانێت نەتەوەیەک بۆ خۆی داببڕێت کەواتە تورک وفارس وعەرەب وئەفغانی و دەیان نەژادی جیاوازی موسڵمان نەتەوەی ئیسلامن، جولەکە تەوراتە، هەڵگرانی ئاینی مەسیحیش ئنجیلین، سنووری نەتەوەیی زیادەڕەوییە.

بەشی٢٠

زۆر ئاساییە تاکێک واز لە نەتەوە، ئاین، ئایدۆلۆژی خۆی بهێنێت و ببێت بە هەر نەتەوە و ئاین وئایدۆلۆژێک خۆی ئەخوازێت ئەوە ئازادی تاکە، بەڵام ئەمەش مەرج و تایبەتمەندی خۆی هەیە، ئایە مرۆڤێک ئازدە لە سەر بنەمای کۆیلەکردنی خەڵکانی دی ئازادی خۆی دەستەربەربکات؟.

          مرۆڤ کارەکتەری سەیر و سەمەرە نەخوازراو بە ناوی ئازادییەوە دائەتاشێت ، زۆر جار ئەوەندە لە کارەکتەری ڕاستەقینەی خۆ دووری ئەخاتەوە لەبری ئاسودەیی لای خەڵک ترسناک دەرئەکەوێت و فۆبیا دروست ئەکات. فۆبیای ئازادی بە هۆی ئەو کەسانەوەبەرهەم دێت کە پێیان وایە ئازادی واتە داماڵینی مرۆڤ لە هەموو پرەنسیپ و ئەرکێک، واتە ئەوەی ئەیەوێت بیکات وببێت بە بێ ئەوەی ڕەچاوی هیچ ئەرکێک بکات بەرنابەری ئەوانی دی. ئەمە ڕێک ئەوی دیوی دراوی ئەو ڕادیکالە ئاینیانەیە کە پێیان وایە ئازادی لە دەرەوەی ئەو پرەنسیبپ وئەرکانەی ئەوان بە ناوی ئیدۆلۆژییەکی دیایکراوەوە  سەپاندوویانەتەنها ترسناک نیە ،کفریشە. بەڵام ئەم بە هەڵە هەوکردنەی جەمکی ئازادی ئەگەر بۆ هەموو مرۆڤەکان دەستبدات، بۆ ئەو مرۆڤانەی نوێنەرایەتی خەڵکێکی دی ئەکەن، تەنانەت ئەو کەسیەتیانەش کە ناوبانگیان لۆکاڵ نیە، ئازادییان لە هەموو کەس سنووردارترە چ لە گفتووگۆ و ژیانی ئاسایی و تەنانەت بڕیاردانیشدا. ئەی ئەگەر لە سەدەی بیست ویەکدا هێشتا ئەتنیک وخەڵکیک هەبێت سەرۆک عەشیرەتێک ئازادییەکانیان دەستنیشان بکات، ئازادییەکانی خۆی ناکەوێتە ژێر بەرپرسیاریەتێکی گەورەترەوە.                                                                           

      

      ئەو کەسانەی بەرپرسن لە کەسانی دی ئەگەر سەیاسەتباز نەبن و خاوەنی تایبەتمەندی وکارەکتەرەکانی مرۆڤێکی لەشکری دروست بن لە کوێدا ئازادی گەلەکەی دەستی پێکرد، ئازادی خۆی کۆتایی دێت. بەو واتای ئەو هەرگیز ئازاد نیە لەوەی قسەکانی هەرچەند ساکاریش بن، لە ژێر فشاری دەروونی ، سۆزداری و سیاسی و تەنانەت سزا وکوشنیشدا بە شیوەیەک دەربڕێت کە کاریگەری نەریەتی بۆ سەر گەلەکەی هەبێت، هەرگیز مافی ئەوەی نیە لە کاتی توڕەییدا وەکو مرۆڤێکی ئاسایی بە بێ لێکدانەوە و کۆنترٶڵکردن بئاخفنێ. وەکو ئەوەی لە لایەن کەسانی بەرپرسی ئێزیدییەوە بەرانبەر ئێزیدی کرا و هەتا ئێستاش ئەکرێت، لە بەر ئەوەی ئاستی نەوی تێگەشتنی قسەکەر لە ڕوانگەی مەعریفی و دبلۆماسییەوە بەرجەستە ئەکات.، لێرەوە قسەکەر پیوستە:                                          
                                                                                                            

یەک:- بە ناوی خۆییەوە قسە بکات نەک گروپێکی دیکە، تەنانەت ئەگەر کاتی شەڕ و پێکدادانی دوو هێزی ناوخۆش بێت، تەنانەت ئەگەر سەرۆکی عەشیرەتیش بێت چونکە خۆی ئەزانێت قسەکانی چوارچێوەی یاسایی، مێژووی و مافی هاوڵاتی بوونی تێدا نیە. لە ڕووی یاسایی ومۆراڵیشەوە ا کاتێک ئەتوانێت بەو شیوەی ئێستا قسە بکات کە یەک بە یەکی هاوڵاتیانی ئێزیدی ئیمزایان کردبێت بە ناوی ئەوانەوە بڵێت ئێمە عەرەبین یان شتێکی دین.  بە درێژایی مێژوو گروپە کوردەکان بە هاوکاری دوژمنانی کورد تەژی وئامادە بوون بۆ لە ناوبردنی یەکدی ، بەڵام هەرگیزیش نەیانتوانیوە خۆیان لە شوناسی نەتەوەییان بشارنەوە چونکە ئەو کارێک نیە بە دەم بکرێت، لای دوژمنەکە ئەوان هەردوولایان هەر کوردبوون.لە وڵاتانی ڕۆژئاوا، هەموو ئەو مافانەی بە هاوڵاتیانی خۆی بە پەناهەندە ئەدات، پاسپۆرتی و ناوی وڵاتی خۆی ئەداتێ و ئەتکات بە هاوڵاتی خۆی. لە گەڵ هەموو ئەمانەدا ناوی ئەو وڵاتەی لە بنەمادا لیوەی هاوتوویت ئەخاتە سەر پاسپۆرتەکەت بۆ ئەوەی شوناسی نەتەوەییت بۆ خەڵک دەربخات. سەدان کورد داوای کردووە ناوی عێراق نەخرێتە سەر پاسپۆرتیان بەڵام نەکراوە، چوونکە تاک بۆی نیە بە ناوی یاسا، گشتی، سەرجەم گروپەکە قسە بکات.                                 

دوو:-  ئێزیدی ناوی ئاینە نەک نەتەوە ، ئەگەر هەر کەس بە بەهانەی ئاینەکەی بتوانێت نەتەوەیەک بۆ خۆی داببڕێت کەواتە تورک وفارس وعەرەب وئەفغانی و دەیان نەژادی جیاوازی دی کە موسڵمانن ، هەموویان نەتەوەی موسڵمانن و پێوست ناکات خاوەنی شوناسی نەتەوەیی بن، جولەکە تەوراتە، سەرجەم وڵاتانەش زۆرینەی هەڵگری ئاینی مەسیحین لە زیادەڕۆیی سنوریان دروستکردووە هەموویان مەسیحین، یان ئنجیلین.                      
سێ:- ئاستی بەرپرسیارەتی قسەکەر لە کوێدا لەنگەر ئەگرێت، بەرژەوەندی گشتی لە خۆ ئەگرێت یان ئاست و کورتبینی سیاسی و نادبلۆماسیەتی قسەکەری تێدا باڵایە؟ هەندێ جار ئەکرێت گریمانەی ئەوەش بکرێت ئەو جۆرە قسەکەرە بە پارە کڕابن و لە پێناو بەرژەوەندی کەسانی دیدا  گورز لە بەرژەوەندی ئەو کەسانە بدات کە قسەکەر ئەبێت بەرپرس بێت لە پاراستنیان.                                                                                                      

        خاڵی سێهەم ئەو فاکتەرەیە هەڵوەستەی لە سەر ئەکەم. لێرەدا لە هەموو قسەبیستراوەکان ئەهێنم و دووی سێبەری قسەکانیان ئەکەوم و لەو پرسیارەوە دەست پێ ئەکەم: ئایە ئەو قسانە لە پێناوی ئێزیدی یان دژییان کراوە؟ ئایە بە ئاگاوە یان لە بێ ئاگایی دژییانکراوە؟                                                                                     

      

لە گەڵ ئەوەی زۆرێک لە کۆدەکانی ژیان هەست بەرلە عەقڵ ئەیکاتەوە وڕێنمایی مرۆڤ ئەکات. بەڵام گەر گریمانەی بێ هەستی تاکەکانیش بە ڕەوا ببینی، هێشتا ناتوانین بڵێین مرۆڤێک لە باوک و باپیرەوە دەسەڵاتی بۆ ماوەتەوە، ئەبێت ئەوە بگەیەنێت لە ژینگەیەکی سیاسیدا گەورە بووبێت، یان تاکێک دروستکەری رێکخراوی مافی مرۆڤ بێت تا ئەو ئاستە لە ئەلفە بێی دبلۆماسیەت سیاسی ناگات و نەزۆکی عەقڵی و مۆراڵی ببڕێت بە بەری گروپێک.  ترسناکی ئایۆلۆژی تاکڕەو لەوێوە دەست پێ ئەکات، کە کەسێک لە هەستەوەرترین کاتدا نا بەرپرسانە بڕیار لە سەر جارەنووسی گروپێک ئەدات وەکو ئەوەی بە سەر ئیزیدیەکاندا هات.   وەکو ئەو نابەرپرسێیانەی لە بەشی داهاتوودا هەندێکی دەخوێنیتەوە.                             

ئێزیدی و بەرهەم هێنانەوەی کولتووری جینۆساید:

جینۆسایدی سایکۆلۆژی و کولتووری ئێزدیەکان

کازیوە ساڵح

بەشی١٩

ئێزیدی و بەرهەم هێنانەوەی کولتووری جینۆساید:

       سیاسەتمەداران دابەش ئەبن بە سەر سێ کاتیگۆریدا: سیاسەتزان و سیاسەتباز و سیاستگەر، ئەم دابەشکردنەم پێشتر بۆ ئانیش باسکردووە، واتە بۆ هەموو ئایدۆلۆژیک دروستە . من پێم وای ڕاڤەکانی زانستی سیاسی  بۆ مەرجەکانی مرۆڤی لەشکر ، هەمان مەرجن بۆ مرۆڤی سیاسەتزانیش. ئەویش پێک هاتووە لە دبلۆماسیەت، سۆز و خۆشەویستی بۆ هاوڵاتیان خۆی، دەست پاکی، دابینی ئاسایش، توانانی نوێنەرایەتیکردن، کۆمیونیکەیشنی دروست لە قسەوە هەتا پۆشاک وزمانی جەستە، متمانە بە خۆ بوون، پابەند بوون، توانای سروشدان ، باوەڕ بوون بە ڕاوێژ، هەروەها کەسیەتێکی ئەرێەتی هەبێت.  سیاسەتباز ئەو کەشتیوانەیە هەمیشە بە لای بەرژوەندی خۆی وپێچەوانەی شەپۆلی گشتی سەوڵ لێ ئەدات، هیچ لایەنگیریەکی ڕاستەقینەی لە تەک ئەو چەمکانە نیە کە بۆ سیاسەتزان باسمان کردوون، پەویوەندی کاتی وساختە نەبێت کە بە کۆتایی هاتنی بەرژەوەدنییەکە کۆتایی دێت. تا چەند خاک و وڵاتی داگیر ئەکرێت وهاولاتیانی ئەکوژرێت نەک هەر کێشەی ئەو نیە بەڵکو بۆ ئامانجی خۆی بەشداریشیان تێدا ئەکات، بەشداری سیاسیش بەشداری جەستەیی نیە، چونکە سەربازی نیە، بەڵام کاریگەری لە بەشداری سەربازی کوشندەترە. لێرەدا خودی ئەو تاکە سەنتەرە و سەرجەم هاوڵاتیان ، بەرژەوەندی گشتی،خاک ونیشتمان ئامانج و ئامارن و هیچی دی. کاتێکیش دێتە سەر هاوڵاتیان تەنها ئامارن، ئەو ژمارەیەن لە کاتی دەنگداندا بیر دەخرێنەوە،چوون سیاسەتباز راستەوخۆ دوای هەڵبژارن،پەیڕەو وپرۆگرام و بانگەشەی هەڵبژاردنی داهاتوو ئەنووسێتەوە و هەتا هەڵبژاردنی داهاتوو پێویستی بە نووسینەوەی پەێڕەزو پرۆگرام نیە هەتا پیویستی بە هاوڵاتی بێت.  سیاسەتگەریش لە سەر ریتمی زەرەنگەر، ئاسنگەر ، ئیسلامگەر، سیاسەت بۆ ئەو پیشەیە، شتێکی دیکە نازانیت وەکو کار وپیشە دەستی بۆ بەرێت، هەر قەدەرێک بردویەتێ ناو سیاسەت ئەو وەکو موچە خۆرێکە و خاوەنی هیچ پرەنسیپێک نیە، وتەنها لە ژێر چەترەکەی خۆێیەوە کە بە خواستی خاوەنکارەکەی بۆی هەڵدراوە مامەڵە ئەکات وهیچ پابەندێکی بە فاکتەر وکارەکتەرەکانی سیاسەتزان وسیاسەتبازەوە نیە، جگە لە مل کەچ بوون و ئامرازبوون بۆ جێ بە جێکردن. لەو وڵاتانەی چاو لە بری عەقڵ ، مەعیدە لە بری ویژدان بەکار ئەهێنرێت، جۆری دووەم واتە سیاسەتباز ئەبن بە مرۆڤە باڵاکانی نیشتمان.            

                                                                                                                  

      ئەکرێت بە ڕوانین لە کارەکتەری سیاسەتزان و سیاسەتباز و سیاستگە ر بتوانین بڕیار بدەین کە کوردستان زیاتر خاوەنی دووەم و سێهەمە نەک سیاسەتزان. وەلێ تەنانەت ئەو دوانەش پێویستی بە شتێک لە دبلۆماسیەت هەیە نەک هەڕەمکی سیاسی، لانی کەم، لە کاتی کارەساتە گەورەکاندا. بەڵام ئەشکرێت دبلۆماسیەت لە ڕوونکردنەوەی چۆنیەتی بە هەدەردانی سامانی نیشتمانیدا وبەرانبەر خەڵکی ناوخۆ بەکاربهێنیت وهیچی دی. بۆ نموونە نادبلۆماسی داعش لەوێدانمایش دەبێت کە بە ئاشکرا و پێشانی هەمووانی ئەدات چۆن دزی ئەکات، ژن لاقە ئەکات، خەڵک ئەکوژێت، سامانی نیشتمانی خاپوور ئەکات. بەڵام سیاسەتباز هەموو ئەمانە ئەکات، بەهرەی دبلۆماسیش تەنها لە کاتی پەردەپۆشکردن وبەهانە دۆزینەوەدا کارایە، واتە بەهرەی دبلۆماسیەتی لۆکاڵی باڵایە .                                                     .                                                                         

      پێناسەی دبلۆماسیەت لە لایەن وێستن چەرچڵ  بەم شیوەیە ئاراستە کراوە،"ئەو هونەرەیە بە شیوەیەک بە خەڵک بڵێیت بڕۆ بۆ دۆزەخ داوای ناونیشانەکەیت لێ بکات" (Churchill ، ٢١٤) ئەمە لە ژیانی سیاسی کورددا لە گەڵ بکوژەکانیاندا و بە تایبەت جینۆسایدی ئێزیدیەکاندا هەتا ئەمڕۆش پێچەوانە بووەتەوە. ئیزیدیەکان تەنها ڕێگەی دۆزەخیان پیشان نەدرا، بەڵکو خرانە دۆزەخەوە و دەرگایەکیان لێکرابووە بێنە دەرەوە، خۆیان ڕێگە پیشانی دوژمنەکەیان ئەدەن ئەو دەرگایەشیان لێ دابخەن و بەتینتر بسوتێن.ئەوانەش ئەم کارە ئەکەن سیاسەتمەدارەکانی ناویان وکەسە باڵاکانیان.                                                                                                                                                           

      نکولی لەوە ناکرێت دەسەڵاتی کوردی و حکومەتی هەرێم نەک تەنها لە ساتی جینۆسایدی ئیزیدیەکاندا هەڵەی مێژووی گەوەرەی کردووە بەڵکو لە ڕووی کۆمەڵیاتەی وکلتوری ویاسایشەوە هەر لە سەرەتاوە هەڵەی بەرانبەر کردوون لە بەشەکانی داهاتوودا باسی دەکەم. بەڵام ئەگەر ئێزیدی خۆی بە شیوەیەک مامەڵە بکات ئەو هەڵەیە بە ڕاست بنووسرێت ئەمە تاوانی گەورەترە لە تاوانی حکومەت وهەموو ئەو نەتەوە وتاک و گروپانەی چەوسێنەری ئیزیدی بوون.                                                                                                  

             لە سەرجەم مێژووی کورد زیاتر، لە گەڵ کەمی ژمارەشیاندا، ئێزیدیەکان کتێبی باش و نووسینی ئەکادیمی دروست لە سەر رەچەڵەکی ڕاستەقینەیان نووسراوە بە زمانە بێگانەکان. ژمارەیەکی زۆری ئەم نووسراوانە لە لایەن خەلکی ئەکادیمیستی ئێزیدی خۆییەوە زیاتر بە عەرەبی ، ئنگلیزی وئەڵمانی نووسراون. لە پێداچوونەوەی کۆی پەنجا سەرچاوە کە لە لایەن بێگانە و کوردە و ئێزیدییەوە نووسراوە، چل وپێنج دانەیان بە هەندێک نەشەوە بە شەیتان پەرەست ناوزدییان ئەکەن هەموو ئەوەیان ساغ کردوەتەوە کە ئیزیدی کوردە. یەکەم ئاینی کوردیش ئێزیدیزم بووە. بەڵام لە هەستەوەرترین کاتدا ، لەو ساتەی دەبوو ئیزیدی هەموو توانای دبلۆماسی بەکار بهێنێت بۆ ئەوەی زۆرترین دەنگ لە دەوری خۆی کۆبکاتەوە، لە ساتێکدا کە سەدان ژن ومناڵی ئێزیدی دەستی داعش کەوتبوون و دەیان پیاویان گولە باران ئەکران ، ژمارەیەکیش لە هەوڵی خۆدرەبازکرداندا بوون بۆ کوردستان، لە کاتێکدا سەدان پێشمەرگە و گەریلا لە ڕێزەکانی پێشەوە بەرگری لێ ئەکردن و خۆیان بە کوشت ئەدا لە پێناوی پاراستنی ئەواندا ، بە بیانووی گروپێک کە سەنگەرییان بۆ داعش چۆڵکردووە  و ئەوانی داوە بە دەستەوە، بە بێ ڕەچاوکردنی سەرجەم هێزی پێشمەرگە، کورد، گەریلا  لە هەر چوارپارجەکەی کورستاندا تا ئەمڕۆش بەرگری ئەکەن و لە سەنگەردان،  ژمارەیەکی زۆری سەرۆک عەشیرەت، بەرپرسی رێکخراوە جۆر بە جۆرەکانیان وکەسی باڵای ئێزیدی  ئەم ئاکارە نادبلۆماسیانەیان نواند:                            
                                                                                                                                      

١- لە شاشەی ئەوانەی ژنەکانیان لاقەئەکەن و بەم ڕۆژەیان گەیاندوون ئەڵێن ئێزیدی کورد نیە. با واز لەو بەشە بهێنین هەندێکیان ئەڵێن عەرەبن ، هەر بە عەرەبیش ئەخاوتن و ژیانیان بەڕیکردووە  وهەندێکیان ئەڵێن نە عەرەبن و نە کوردن  و ئەوان ئێزیدین.                                   

٢-  هەندێکیشیان هەرچی کرداری داعش هەیە داویەتێ پاڵ کورد و ڕۆژانە وێنەی کچەکانیان بلاو ئەکاتەوە و ئەڵێت پێشمەرگە وکوردی تیرۆرست لاقەیکرد یان سەرنگوومی کرد. ئەمەش بە زمانی ئنگلیزی ئەکەن گوایە دەنگی نێو دەولەتی دژی کورد و بە قازانجی ئیزیدی کۆ ئەکەنەوە.          

٣- لە کۆبوونەوە نێو دەوڵەتیەکاندا کە بۆ هاوکارییان ئەکرێت و ژمارەیەکمان بەردەوام ئامادەییمان هەیە بەردەوام، لە بری داوای هاوکاریکردن وڕزگاریکردن ئێزیدیە قوربانیەکان ئەکەونە بێ حورمەتیکردن بە کورد ، بە پێشمەرگە بە حکومەتی هەرێم بە گشتی نەک گروپێک یان حزبێکی دیایکراو، لە سەرو هەموو ئەمانەوە هەتا ئێستا هەرچی وتارێکیانم گوێ لێ بوو لە بری ئێزیدیەکانی کوردستان داوای سواڵیان بۆ خۆیان کردووە     

٤- هەموو ئەوانەی بە ناوی ئێزیدییەوە ئەم جۆرە ناپەسەندییان کردووە خۆیان لە دەرەوەی وڵات ئەژین وتەنانەت ئامادەش نین لەم ساتەیا بگەڕێنەوە لە گەڵ پێشمەرگەدا بچنە سەنگەرەوە. وەکو وتم ئازاری ئێزیدییان کردوە بە ئامرازێک بۆ سواڵکردن، هەروەکو بە هەڵەبجە وئەنفالکرا.

٥- ئێزیدیەکانی ناوخۆ واتە کوردستانیش  دژی ئەو جۆرە دنگە ناپەسەندە هەڵوێستێ جیاواز و دیاریان دەرنەبڕیوە. ئەگەر شتێکیش کرابێت دیارە شەرمٶکن بووە نەگەشتووە بە خەڵک.  هۆکارەکانی لە بەشی داهاتودا ئەخوێنیتەوە.   

سەرچاوە:

Churchill: Leader and Statesman, The Churchill Center,winstonchurchill.org,2014  

:دوالیزمی کورد: جینۆسایدی کولتووری ئێزدیەکان

جینۆسایدی سایکۆلۆژی و کولتووری ئێزدیەکان

کازیوە ساڵح

بەشی ١٨

:دوالیزمی کورد: جینۆسایدی  کولتووری ئێزدیەکان

کولتوور یەکێکە لە گرنگترین سیماکانی مرۆڤایەتی وبەهێزترین کاریگەریش لە سەر مرۆڤ دائەنێت. تەنانەت ئاین بە کاریگەر هەژمارکراوە لە سەر گەورە و بچوکەکانی کۆمەڵ، هێشتا کولتوور کاریگەری لە سەر ئاین هەیە و زۆر ئاین بە لای کولتووردا لادراون. بەڵام لە ڕۆژهەلاتدا بە گشتی خوێندنەوەی کلتووری نەبووە بە دیاردەیەکی باو، جوونکە لە بنەمادا ڕۆژهەڵات کولتووری بە ئەکادیمی نەکردووە هەتا خوێندنەوە و وەرگێڕانی دروست بۆ کولتوور بکرێت. بە تایبەت کورد کە کولتورێکی تێکەڵە وهەمەچەشنەی هەیە و هەرگیز هەوڵی نەداوە خاوەنی کولتورێکی جیاواز بێت لە بکوژ و ناحەزانی لە کەسانی دی ناوچەکە زیاتر وزوتر ئەکەوێتە هەڵەی کولتوری گەورە و بە ڕوپۆشی ئاین ، هەندێ جار ڕەسانەیەتیش بەهانەی تێپەڕاندنی بۆ ئەدۆزێتەوە.

مرۆڤ بە ر لەوەی ببێت بە نووسەرم، بە کەسیەتێکی گشتی، بە مەلا و گقتاربێژ و قسەکەر ئەگەر فێری کلتوری خۆ لە جێگەی ئەوی تر دانان نەبوو واتە هەر لە سەرەتاوە لە ئەلفە بێ مۆراڵ نەگەشتووە، چونکە مۆراڵ لقە لە کولتوور نەک پێچەوانەکەی. خۆ لە جێگەی ئەوی تر دانان واتە بەر لەوەی حوکم بەسەر هەر کەس و مەسەلەیەکدا بدەیت، خۆت بخەیتە جێگەی ئەو ، لە بارودخ و دیدەگەی ئەوەوە لێ بنواڕیت ، دووەم هەر شتێک لە کەسیەک داوا ئەکەیت لە خیدا بیگۆڕیت لە سەرەتادا خۆت بشکنیت بۆ هەمان خاڵ. ئەو مرۆڤەی بەر لە ڕیکخستنی ماڵی پەلاماری ماڵی خەڵک ئەدات لە پەشمەکانی رایکردووە. مەلایەک بە هەموو تینی هاوارئەکات کە ئیزیدی شەیتان پەرەستن، شیاوی کوشتن بە پێی وتەکانی خودا. بەڵام دەست پێکی وتەکانی بە ڕستەیەکی زمانی ڕۆژانەی ئێزیدی دەست پێ ئەکات.

ەئێزیدی کە سوێند ئەخۆن ئەڵێن ( وللە و باللە و تاللە ، هەر سێ ناڤیت اللە)  ئەمە هەر سوێندەی ڕۆژانە لە ناوچەی سلێمانی و گەرمیان  ( دڵنیا نیم لە ناوچەکانی دی) گوێمان لێ ئەبێت لە کلتور و قسەکردنی ڕۆژانەی موسڵماندا بە هەموو عەرەبیشەوە ئەڵێت وللە  وە باللە وە تاللە کە هەر سێەکی ناوی خوایە، مەلا کە خۆی بەم شیوە سوێندی خوارد .ئەگەر ئەم سوێندە هەر نەنگی بێت بۆ ئێزیدی ئەوا بۆ سەرجەم گەلی موسڵمان و ناوچەکەش نەنگێکی گەورەترە، بۆحوکمدەری ئیزیدیش پەڵەیەکی ڕەشە بە نەوچەوانیانەوە.

ئێزیدی لە زەپۆشە ئاینیەکاندا سەما بە دەوری ڕۆناکی و مەزارەکاندا ئەکەن ، ئەمەش لە لایەن زۆربەی ئاینەکانی جیهانەوە ئەنجامدراوە  وەکو بودی و سیرلانکی و سینی و ..تد بە ئیسلامیشەوە.بەڵام ئەوەی ئێزیدی لای ڕۆژهەڵاتیەکان بە ئاگر پەرەستی تاوانبار کراوە. ئیسلام بە دەوری مەرقەد کاندا ، دەروێشەکان و زۆر جار کەسانی ئاسایش هەمان زەپۆش جێ بە جێ ئەکەن. جگە لەوەی لە نەورۆزدا کورد ئاگری کردوەتەوە و بە دەوریدا  سەمایان کردووە. کورد هەتا دەیەک بەر لە ئێستاش بەرەو ڕووی ئاگری بابە گوڕ گوڕ وتویەتی:

باوە گوڕ گوڕ

هاتم بە گوڕ

هاتم بۆ کوڕ

 داوای مناڵبوونی ڵیکردووە و لەوەش زیاتر داوای دەستنیشانکردنی ڕەگەزی لێکردوە، داوای کوڕی لێکردووە و خۆشی بە ئاگر پەرەست نەزانیوە، بە هۆی نەخوێندەواری و تێنەگەشتن لە سروشتی زەوی وهەبوونی نەوت لە ژێر زەویدا پێی وابووە ئەوە نورە، نوریش واتە یەزدان. واتە ئەو کلتورە کۆنەی ڕۆژ پەرەستی لە کولتوری کوریدیدا جەقی بەستووە لە کۆنەستی هەموواندایە بەڵام لە فۆمی دیدا . سەمای ئێزدیەکان لە سەر  ئەو باوەڕە بووە کە هەموو نورێک میهرەبانی خوداوەند . بە تایبەت لە شەواندا کە پێیان وابووە دەرگای ئاسمان داخراوە و پاڕانەوەی کردنەوەی بە سەما سازدراوە.  ئەم کلتورە لای ئیسلام لە مانگیراندا گەینراوە بە ئاستی زیادەڕووی تەپڵ لێدان و سرود وتن و سەمای دەروێشانە گوایە ئەو زەپۆش و سەماکردنە ڕووی مانگدەرئەخاتەوە. هەروەها لە زۆپۆشی دەوێشەکان و بۆنە ئاینیەکان وەکو مولودننامە. ئەگەر وەکو مرۆڤی دروست سەیری ئەو دوو ئەناڵەجێ هەردوو لایان بکەین، هەموو ئاین و مرۆڤێک دروست ئەوەی پەسەندە کە هەموو نورێک نوری خوادای بووە ، بەڵام هیچ  هیچ مرۆڤێکی دروست ئەوەی پەسەند نیە داپۆشینی ڕووی مانگ کە کێشەی سروشتە بە سەما و تەپڵ لێدان چارەسەر بکرێت. کەواتە ئیسلامی کوردی چۆن یەک زەپۆشی بۆ ئێزیدی پێ هەو ناکرێت بەڵام خۆی جەندینی هاوشێوە ئەنجام ئەدات.

 

سەری ساڵی ئێزیدی یەکەم چوارشەمەی  مانگی چوارە، لە ساڵی ٢٠١٣ شەوە ئەم ساڵی نوێی  ئێزیدیە بووە بە پشووی فەرمی لە کوردستاند. بە پێی میتۆلۆجیای ئیزیدی  لەو ڕۆژەدا  تاووسی مەلیک لە دایک بووە . ئەوان پێیان وایە لە ڕۆژی لە دایک بوونیدا تاووسی مەلیک دێتە ناو گەلەکەی و خێروبەرەکەت بە سەریاندا ئەبارێنێت ( جوندی، ١٩٩٨، سەیری ئەم سەرچاوەیەش بکە خدر١٩٨٥

 کورد و موسڵمانی ڕۆژهەڵات بە گشتی لە ڕۆژی چوارشەماندا ئەچێتە سەر قەبر و مەزاری ئەوانەی خۆی پێیان ئەڵێین پیاو چاکان، بۆ داواکاری و خێرو بەرەکەتەی کە ئێزیدی تەنها لە یەک کارکتەری داوا ئەکات . موسڵمان لە هەزاران کارەکتەری خۆکرد هەمان داوای ئەوان و لە هەمان ڕۆژەکەی ئەواندا بەرزئەکاتەوە. بۆ کێ؟ کە ئەو کارەکتەر و مەزارانە هیچی خوداوەند نیە و خوداش پێویستی بە واسیتە و نێونداری نییە و بە پێێ بوچوونی موسڵمان و هەموو ئاینەکان خودا لە هەموو شوێنێکدا لە گەڵ مرۆڤدایە . بەڵام مرۆڤی موسڵمان ئەچیتە سەر قەبری کەسیەکی مردوو کە ئەکرێت ئەوی میوان لە کەسی مردوو مێژوویەکی پاکتری هەبێت بە پێی پرەنسیپەکانی ئاینی ئیسلام بۆ پاک بوون .  ئێزیدیەکان لە ڕۆژانی چوارشەمە و هەینی  مۆم و ڕۆناکی یان ئاگری پیرۆز لە ماڵ و مەزارەکانیاندا دائەگیرسێنن. موسڵمان لە ڕۆژی چوارشەماندا هەمان ڕۆناکی دەباتە مەزارەگەکان و لەو ڕۆژە دەروازەکانی کراوە ئەبێت بۆ خەڵک و لە ڕۆژی هەینیشدا سەردانی مزگەوت ئەکات بۆ خوا پەرستی و سەردانی سەر قەبران ئازیزانی ئاکات ، هەندێ کەس لە ڕۆژی چوارشەمانیشدا سەردانی مردووەکانی ئەکات و پێیان وایە لە ڕۆژانی پیرۆزدا مردووەکان ئەتوانن بیانبین .ئێزیدی بەم ڕۆژە ئەڵێت چوارشەمەی سوور و لەم ڕۆژەدا لە هەموو شت دوو ئەکەوننەوە و تەرخانی ئەکەن بۆ پاڕانەوە. لێرەوە کورد لە کلتوری میللیدا ئەڵێت :                                                                                                                

  “چوارشەمانی سور، نە سەفەر ، نە بار ، بە بوکی تیا ئەکرێت سوار” 

 . نە سەفرە بکە، نە مال بگۆێزەوە و نە هاوسەرگیری تیا بکە. چوون ڕۆژی پاڕانەوەیە و کردنی هەر شتێکی دی جگە لە پاڕانەوە ئەگری ناپیرۆزی و خێر پێوە نەهاتنی ئەو کارە ئەکات. ئەمەش هەر کۆپیکردنی کلتووری ئێزیدیە، مەرجیش نیە ئەوان لەکوردی موسڵمانیان وەرگرتبێت،  بەو بەڵگە، کوردی موسڵمان خۆیان لە بوونی ئەو کولتوورە بێ ئاگان.  .                           

مەلا محەمەدی كۆیی (1876_ 1943) ناسراو بەمەلای گەورە، زانا و ڕاڤەكاری قورئان و چاكساز و ڕەخنەگری سەردەمی خۆبووە.” لە بارەی هاتووچووی ژنان بۆ سەر گۆڕی چاك و پیران دەڵێت:بە (عمووم)ی لە وڵاتی ئێمە چەند چاك و پیر هەن: (ئۆمەرمەندان، خاڵخاڵان، مامۆستا كەرەم، چاكی زایەری، مەلا مرادی، چنارۆك، حاجی ڕەسوول). ژنان بۆ ئاوس بوون دەچنە سەریان زیارەتیان دەكەن، گسك و جەرگوناو و درك و سەروپێیان بۆ دەكەنە خێر. بۆ (حاجی ڕەسووڵ) شەرتە ژنەكە لە دوور دابەزێت، بەبێ‌ دەرپێ‌ ڕوو لە (مەڕقەد) بكات و بە غار بچێ‌ و بڵێ‌: (حاجی ڕەسووڵ لە گوڕ هاتم، بۆ كوڕ هاتم). بەعزێكیان دەبێ‌ ژنەكە حەوتجار بەولا و بەولای قەبرەكە (سەفا)،بە لینگی رووت بازدا. ئینجا ئەگەر ئاوس بوو كوڕی بوو، دەڵێ‌: ئەو زاتە پێی كەرەم كردیمە، ئەگەر زێدە موسڵمان بێ‌ دەڵێ‌: "خوا بە تكای ئەو زاتە موبارەكە پێی بەخشیوین"( عەبدوڵا، ٢٠١٣) ئەگەر بۆ بەراورد بە دنیای ئەمڕۆ لە سلێمانیش سەردانێکی حاجی کاکە ئەحمەدی شێخ ومەزاری شێخ مەعروفی نودێ بکەیت  ، ئەو کلتوری کویلەیەتی مرۆڤ مەلا مەحمەد لە چلەکاندا باسی کردووە هێشتای ئامادەیی بەهێزی هەیە لە نێو کۆمەڵگەی کوردی و موسڵماندا. تەنانەت لە ڕۆژگاری ئەمرۆدا کە بە گوگڵکردنی  زۆرترین سەرچاوەوە و زانیاریت لە سەر هەر بابەێک دەست ئەکەوێت،هێشتا خەڵک دەچێتە لای مەلای ساختە بۆ ئەوەی دەرمان بۆ نەخۆشیەکانی بنووسێت

 لە حەڤدە زنجیرەی ڕابردووە تا ئێستا بە ڕوونی دیارە ئەوەی هەتا ئێستا موسڵمان و کورد بە نەنگی وپەشمە بە سەر ئێزیدیدا سەپاندوویانە، خۆیان تێدا بەهرەدار وداهێنەرن. ئەگەر  بۆ ساتێک لە دوالیزمی کردار و ویژدان لابدەن تێئەگەن ئەزانیت کولتوری ئیزیدیانە جینۆسایدکردووە و  وەرگرتووە پاشان  ئالوودە کردوە بە تووندوڕەوی و زیادەڕەوی.  .

 بۆ موسڵمان ئەمە جێگەی تێرامان نیە ، بەڵام بۆ کورد پێوسیتە یان هەست بەم دوالیزمەی خۆی بکات و ئاکار و گوتاری بکوژانی ئێزیدی و کورد بەرهەم نەهێنێتەوە ، یان واز لەو بەشە میراتە بهێنێت کە لە رەسەنایتەی خۆییەوە بۆی ماوەتەوە و ئەو ڕەسەنایەتیش ئێزیدی و ئێزیدیزمە.

سەرچاوەکان:

  رابوون، السويد نحو معرفة حقيقة ألديانة ألأيزيدية، ( ١٩٩٨) الجندي، خليل 

  عەبدوڵا، حەیدەر (٢٠١٣) ، دەربارەی مەلای گەورە، ژمارە (6)ی گۆڤاری (لەیلاقاسم _لەیلازانا)ە ١-٦-٢٠١٣

دوالیزمی ئیسلام لە جینۆسایدی کلتوری ئێزدیەکان

جینۆسایدی سایکۆلۆژی و کلتوری ئێزدیەکان

کازیوە ساڵح

بەشی١٧

:دوالیزمی ئیسلام لە جینۆسایدی  کلتوری ئێزدیەکان

وەکو چۆن کورد بە پەروەردگار ئەڵێت خودا، عەرەب  و تورک ئەڵڵا ،  ئنگلیز گاد ، ئیتالی دیوە و گریک ساغۆش ، ئەم دێو ەو ساغۆشە ناوی  بتە خواوەندەکانی کۆنیشیان بووە. گریمان ئێزیدش بە تاوس بانگی ئەکات.هیچ کام لەو نەتەوە و ئاینە جیاوازانە نەهاتوون بەهانە بۆ ئەو ناوە بهێننەوە کە خودای پێ بانگ ئەکەن و کەسیشیان لە ڕووی زمانەوانییەوە شیتەڵی بۆ نەکردووە بۆچی بەو ناوە بانگی ئەکات، سەرچاوە وشەکە چییە و تا چەند گونجاوە لە گەڵ بەهای خودادا. بەڵام  لە میانەی جینۆسایدە یەک لە دوای یەکەکان ئێزیدی لە دەیان سەرچاوەدا ئاماژەی بە چونیەتی بوونی تاوسی مەلک ، ڕەچەڵەک سەرچاوەی ناوەکە کردووە. هەروەکو چۆن  هەر یەک لەو ئاینانەی ناوم هێناون پێیان بڵێت گاد ، خوا ،  دیوە،ئەڵاکەی تۆ شەیتانە پێی تەنها توڕە نابێت هەندێکیان فەتوای کوشتن و بەردەبارانکردنیشی بۆ دەرئەکات. ئێزیدیش کە بە تاوسەکەی ئەڵێت شەیتان پێی توڕە ئەبێت، نەک لە بەر ئەوەی شەیتان پەرستە ، بەڵکو لە بەر ئەوەی وەها تاوانە پاڵ دانە و سوکایەتی پێکردنێک هیچ ئاین و ڕێبازیەکی مرۆڤایەتیش پەسەندی ناکات، لە گەڵ ئەوەشدا سەری کەسیشیان بە شمشێر  نەپەڕاندووە.

دوالیزمێکی دیکە ئەوەیە کە ئیسلام لە بەر ئەوەی یەکێک لە حەوت مەلائکەکەی ئێزیدی ناوی تاوسە بە شەیتان پەرست تاوانباری ئەکات و پێیان وایە تاوس بتێکی بۆ دروستکراوە و ئەو بتەش  نوێنەرایەتی شەیتان ئەکات. گرنگ نیە تا چەند شەیتان بوونی هەیە یان نا ئەوە کێشەی ئەم بابەتە نیە ، چوونکە ئەو بابەتە سەیری ڕوویەکی دی مرۆڤ ئەکات ئەوەیە کە باوەڕی بە مەلائکەو و شەیتان و میتۆلۆجیای ئاینی هەیە . ئەم شەیتانە ئەگەر وجودیشی هەبێت لە ناو ئاینی ئێزیدیدا و بتیان بۆ تاشیبێت ، ئەوا هەردوو ئیسلام وکوردیش خۆیان دەخەنە ژێر بەرپرسیاریەتێکی بنەڕەتیەوە بۆ شیکردنەوەی هەردوو وشەی ئەڵڵا و خودا. ئاشکرایە وشەی یەکم لە آلە و آلاە وە هاتووە کە هەردوو لە زمانی عەرەبیدا بت ئەگرێتەوە ، سەرچاوەی وشەی خوداش ' خود' ە.، کەواتە کورد وشەی یەزدان کە لە بنەمادا وشەیەکی ئاریە و زمانی ڕەسەنی کوردیش ئارییە گۆڕیوە بۆ ' خود' بە واتای ئەو هێزە ڕۆحیە ئەوەندە لە خودی مرۆڤەوە نزیکە کە ئەگەر نەبێت بە خود ئەبێت بە بەشێک لە خود. هیچ کۆمێنتیشم لە سەر وشە عەرەبێکە نیە ، چونکە ئەزانم بە چ دۆخێک و پاش چەند سەدساڵ قورئان وەڕگێردراوەتە سەر زمانی عەرەبی. بەڵام کێشەم ئەوەیە بە ڕەچاونەکردنی ڕەچەڵەکی وشەی ئەڵلا ش عەرەب هەموو ئاجێکتفەکان و سیفاتەکانی خوای کردووە بە ناوی پیاو ، کاتێکیش کەسێک بە خوا بانگ ئەکات بە کفری نازانێت ،ئەم پێشیلکردنەی مافی ئێزیدی  تەواو وەکو ئەوە وایەکەسێک لە سەر ئەوە بکوژرێت چونکە ناوی مەحموودە ، ڕەوف ، ڕەحیم ،  یان ئەحمەد و  هەریەکێک لەو ناوانەی کە عەرەب لە خوای ناوە بە بیانووی ئەوەی ئەوانە ناوی خوان و کەس نابێت هەڵگری بێت.

بە تەنیشت ئەم هەموو ڕتکردنەوەنەشدا ئیسلام پاش جودیزم زۆرترین  سوودی لە کلتوری ئیزیدی وەرگرتووە لەبەرجەستەکردنی پاپ کەڵچەر  کلتوری میللی و ڕۆژانەی خۆیاندا. من نامەوێت هیچ کام لە ئایەتەکان، هیچ کام لە ناو هاتنی ئاژەڵ و باڵندەکان لە قورئاندا و تەنانەت زەوی گەنم و کە پەیوەندیدارن بەم بابەتە وە و بە تاوسی مەلیکیشەوە وەکو باڵندەیەک کە زۆر جار ئێزیدی پێ سەرزەنشت ئەکرێت ، چونکە لێکدانەوەی هەر یەک لەو چەمکانە و  بەراوردیان بە ڕێباز و کلتور و زەپۆشەکانی ئێزیدی  بە چەند کتێبێک تەواو ئەبێت. تەنها چەند نموونەیەکی کلتوری و ڕێبازیەکی زۆر دووبارەی ئیسلام و کورد کە لە ئێزیدی وەرگرتووە ئەخەمە روو   چوون بوون بە کلتوری ڕۆژانەمان بە بێ ئەوەی هەست بکەین ئەوە کلتوری ئەو مرۆڤانەیە جینۆسایدمان کردووە بۆ خۆمان و بە چەندین شێوەش شەرعیەت جینۆسایدی جەستەی و فەوتانی ئێجگاریان ئەدەین.

ئێزیدی ناو و خوداوەندی بۆ گەنم هەبووە و زەپۆشی تایبەتی بۆ ئەنجامداوە. پێێ وابووە گەنم ئەگەر مەلائکەی نەبێت ، ئەگەر هێزیەکی خواوەندی نەبێت ناتوانێت ئەوەندە پایەدار بێت لە ژیانی مرۆڤدا و ئەوەندەش بە پیت بێت لە سکی زەویدا.  بە هەڵاوێردنی ئەو ڕاستیەی چەندین جار بە پیرۆزی ناوی  گەنم و دانەوێلە لە قورئانداهاتووە. وەکو کلتوریش ئیسلام وەکو خۆی ئەم  زەپۆشە ئاینیە ئێزیدی وەرگرتووە، بۆ نموونە موسڵمان بە نان ئەڵێت قورئان ، نان دیارە گەنمە ، لە بری قورئان نان بەرزئەکاتەوە و لە خوا ئەپاڕێتەوە " بۆ خاتری ئەم قورئانە..." نزاکانی لێ پەسەند بکات، پێ پێنان و فڕێدان و بێ حورمەتی پێ کردنی بە کفر ئەزانێت و کەمیشنین ژمارەی ئەوانەی بە تایبەت مناڵان لە سەر ناسازێک بەرانبەر بە نانی بە قورئان ناوبراو سزادراون. بەڵام هەر ئەم مرۆڤانەی سەرچاوەی خواردنەکەیان گەنم یان نان بە قورئان ناو ئەبن واتە وتە و پێشنیار و ڕۆحی خوا، دەستی ئەخەنە سەر سوێندی پێ ئەخۆن” بەم قورئانە” ،بەڵام هەمان مافی لەوە کەمتر بە ئێزیدی نادەن کە کلتورە هاوشیوەی کەی خۆیان پراکتیک بکەن.  لە کاتێکدا ئێزیدی بە وتە و کتێبی خوایی سەیری گەنمی نەکردووە تەنها وەکو سەرچاوەی ڕزق و بەرەکەت پیرۆز و مەلائکەدار سەیری کردووە  .

ئێزیدی باوەڕێیان بە حەوت مەلائکە هەیە و هەر یەک لە ئیسلام، یەهودی و مەسیحیش باوەڕییان بە حەوت مەئکە هەیە. ناشکرێت وا بیربکەینەوە ئێزیدی کە هەزاران ساڵ بەر لەم ئاینانە بوونیان هەبووە و خاوەنی ئەو ڕێبازە بوون، ئەوان رێبازی  ئەو سێ ئاینەیان وەرگرتبێت

پاک و خاوێنی مەرجی سەرەکی جێ بە چی کردنی زەپۆشی ئاینی ئێزیدییە. هەر لە بەر ئەوە لە کلتوری ئێزیدا پاک و خاوێنی و پۆشاکی سپی پۆشین گرنگیەکی زۆری هەیە ، چوون باوەڕیان وایە ئەوان ئەبێت بێگەردی ڕۆح و جەستە بپارێزن. ئیسلام  ئەڵێت “ النظافة من الایمان” واتە پاک و خاوێنی لە ئیمانەوەیە، کلتوری پاک و خاوێنی لە کاتی بەجێهێنانی نوێژ ، هەروەها کاتێک مرۆڤێکی موسڵمان ئەمرێت کە پیویستە بە بێگەردترین شیوە بەڕی بکرێت، پاش خاوێنکردنی کفنی سپی لە بەر ئەکرێت. ئەمە لە بنەمادا ڕێبازی ئێزیدییە

لە ناو ئێزیدیەکاندا گروپی دوازدە ڕۆحانی هەن ، مەبەستم نیە هەموویان ڕاڤە بکەم، تەنها چەند دانەیەکیان لە گەڵ کلتوری ئیسلام و مەسیحیدا بەراورد ئەکەم. یەكێک لەو گروپانە پێی ئەوترێت کوجەک:  ئەمانە هەتا ئاستی چەوساندنەوەی ڕۆح و جەستە پەنا ئەبەنە بەر وەرزشی ڕۆحی ، ' تآمل' بیرکردنەوەی قوڵ ، دوور کەوتنەوە لە هەموو بونەوەر و خۆشیەکانی ژیان . خەڵکی ئێزیدی پێیان وایە ئەمانە ئەتوانن چارەسەری کێشە و نەخۆشیە  قورس و پڕ گریەکان بکەن ، لە ڕێگەی پەیوەست بوونیان بە جیهانی غەیبەوە ، زانینی نهێنی خەڵک و لێ تێگەشتنیان. لای ئیسلام دەروێش ولە کلتوری موسڵاندا  تەنانەت ساحیریش هەردوو بە هەمان کار هەڵئەستن . دەروێش هەمان ڕێزی و تایبەتمەندییان هەیەلە ناو کۆمەڵەگەی موسڵماندا، تا چەند ئاینەکە دانی پێدا نەنێت خاڵێک نیە ، چونکە بووە بە یەکێک لە کلتورە هەر باو بڵاوەکانی نێو کۆمەڵگەو بە سەر ئاینەکەدا زاڵ بووە.

قەوالوون : ئەمانە گروپێکن لە ناو ئێزیدیەکاندا ژمارەیان نزیکەی ١٠٠ کەسێک ئەبێت ، زۆربەیان دانیشتووی بەعشیقە و بەحزانین . قەوالیەکان سەر بە عەشیرەتی دوملی یە ، مامۆسیە و هەکارین و چینی موریدن. ئەمانە کاریان لە بەر کردن و وتنەوەی سرودە  دینی و ڕاوێژکاریەکانە  لە بوونە و مەراسیمەکاندا . بۆیە ئەمانە بە خاوەنی توانای باش لە بەرکردن و بەلاغە و هوتاربێژی ناسروان. هەر ئەمانیش مەراسیمی ناشتنی مردوو بەڕێوە ئەبەن، ( الجندی، ١٩٩٨). لە ناو ئیسلامدا مەلاکان ئەگر بە ئەرکی راستەقینەی خۆیان هەستن ئەم کلتورەیان جێ بە جی ئەکەن ، هەردوو وەکو گوتاربێژ و جێ بە جێکاری مەراسیمی مردو، هەوروەها تێڕوانین کۆمەڵگەش بۆ توانای بەلاغە و گوتاربێژییان هەمان ڕوانگەیە.

فقرا : ئەم گروپە تەنها لە ژن پێک هاتووە ، ئەرکی خۆیان وەکو ڕاهیبە جی بە جێ ئەکەن. پاکیزەن، خۆیان لە هاوسەریەتی بێ بەش ئەکەن ، خزمەتەکانی بابا جاویش پێشکەش ئەکەن،هەروەها لە سەر شاخی لالش و مەزاری شێخ ئادی ڕۆناکی و چرای نەوتی هەڵئەکەن ، جگە لە دروستکردنی-  بەرات- کە جۆرێکە لە خۆڵی پیرۆز.( الجندی، ١٩٩٨) مەسیحیەکان ئەم کلتورەیان لە ئێزیدی وەرگرتووە و لە مەسیحیەتدا ڕاهیبەکان هەمان کار ئەنجام ئەگەیەنن. ئێزیدی خۆڵی پیرۆزی هەیە بۆ دواکەوتووانی ، موسڵمان ئاوی پیرۆزی هەیە و پێێ ئەڵێت ئاوی زەمزەم بۆ دواکەوتوانی، هەرگیزیش ڕێگە بە کەس نادات تەنانەت باس لە عەقڵ نەوی موسڵمان بکات لە ئاوێک بەکارئەهێنێت بۆ چاکبوونەوە و مەرازەکانی دی مرۆڤ، بەڵام ڕێگە بە خۆی ئەدات ئێزیدی بە ئاوەز نەوی و گەمژە ناوزەد بکات لە میدیاکانەوە چونکە خۆڵی پیرۆزی هەیە ،ئەمە لە کاتێکدا رێگە بە خۆی ئەدات کەسێک بە ناوی ئاینە وە مێزی حوشتری بداتێ یان پارچە لاستێکی لە دورگەی عەرەبییەوە بۆ بهێنێت بە ناوی پارچەی پێڵاوەکانی ڕێبەری ئیسلام لە بەر  ٤٥٠٠ ساڵەوە هەڵگیرابێت، ئەمڕۆ کورد زۆر متمانەوە سەرە بۆ ئەو پارچە لاستیکە ئەگرێتبچێتە حزوری ماچی بکات. عەقڵ و مەنتیق و مرۆڤ بوون لە کۆێی ئەو دیاردەیەدا خۆی مەڵاس داوە گرنگ نیە، تەنها گرنگ ئەوەیە زۆرترین کۆیلە مرۆڤ لە کێدا ئەدۆزیتەوە..

میر حەج یان ئەمیری حەج : ئەمەش لێپسراوی مەراسیمی جەج و زەپۆشەکانێتی لە لالش بە تایبەت لە ڕۆژانی جەژنی قورباندا. ئەم کلتورەش لە لایەن ئیسلامەوە تەنها پەیڕەو نەکراوە ، بەڵکو مۆرکێکی ئیسلامیشی  لێدراوە.

وێکچوونەکان تەنها لە رێبازە ڕۆحیەکاندا ناوەستێت و ئەگات بەزەپۆشی  پیرۆزکردنی ئاگر و ئاتەشگەکان و کلتوری ڕۆژانەی زارەکی لە لای کورد کە لە بەشی داهاتودا دەیخوێنیتەوە

سەرچاوەکان

الجندي، خليل ( ١٩٩٨)  نحو معرفة حقيقة ألديانة ألأيزيدية  , رابوون، السويد

بەرهەم هێنانەوەی جینۆسایدی سایکۆلۆژی وکلتوری ئێزیدیەکان:

جینۆسایدی سایکۆلۆژی و کلتوری ئێزدیەکان

کازیوە ساڵح

هەر گروپێک یان نەتەوەیەک  داگیرکاری سایکۆلۆژی وکلتوری پەسەند نەبێت مەحاڵە جینۆساید فیزیکی بکرێت،داگیر بکرێت یان لە ناو ببرێت

کە پۆشاکی گەریلا بوو بە مۆدیلی جیهانی ، ئەکرێت گریمانەی ئەوە بکرایە، لە بازاڕەکانی کوردستاندا هەموو پەچە و عەگاڵ و عابا کۆبکردایەتەوە بە پۆشاکی گەریلا پڕ بکرایەتەوە

بەشی١٦

بەرهەم هێنانەوەی جینۆسایدی سایکۆلۆژی وکلتوری ئێزیدیەکان:

       جینۆسایدی سایکۆلۆژی وکلتوری بەر لە جینۆسایدی فیزیکی لە ناو کۆمەڵدا جێبەجێ ئەکرێت دەکرێت و جێگیر دەبێت و یاریدەری جینۆسایدی فیزیکین . لە ڕووی کاریگەریگەریشەوە ترسناکترە لە جینۆسایدی فیزیکی. چوون جینۆسایدی فیزیکی ئەوەی ئەکوژرێت کۆتایی دێت ، ماوەی کۆمەڵگە ئەگەر ئالودەی دەردە سەختەکانی جینۆسایدی سایکۆلۆژی و کلتوری نەبن ، ئەوە لە قوناغی پۆست- جینۆسایددا پرۆسەی بوونیادنانەوە و سەر لە نوێ دروست بوونەوەیان ئاسانتر ئەبێت. ئەوانەش ئالودەن بە پێچەوانەوە بە دەرکردنی داگیرکەرانیشیان پرۆسەی هەردوو جۆری جینۆساید بەرهەم ئەهێننەوە. کەواتە ، جینۆسایدی سایکۆلۆژی و کلتوری چین؟.

لە بەر ئەوەی بە بابەتی سەربەخۆ لە سەر هەردوو جینۆسایدی سایکۆلۆژی و کلتوریم نوووسیوە، لێرەدا چەند سەرەپێنووسێک تەنها بە پێناسەی هەر یەکەیان ئەبەخشم .                                                                                          

  

جینۆسایدی سایکۆلۆژی : بریتی یە لە پرۆسەی لە مرۆڤ کەمتکردنی بە ئامانجکراوە هەتا ئەبێت بە هەستێکی جێگیر لای، ئەمە قوناغێک لە هەست بە کەمسەری زیاترە. هەست بە کەمسەری مرۆڤی ئالودە هەست ئەکات لە خەڵکی تر کەمترە، بەڵام هەستی لە مرۆڤ کەمتر واتەشیاوی هەمان مامەڵە و ژیان نیە کە لە ەگڵ مرۆڤ ئەکرێت . ئەم پرۆسەیە کورت خایەن نیە و پرۆسەیەکە لە شتە ساکارەکانی ژیانی مرۆڤەوە دەست پێ ئەکات کە ئەکرێت جنێودان بێت ' کوردی شاخی، بەبەریەکان ، تێکدەرەکان' هەتا ئەگات بە پرۆگرامەکانی میدیا و گوێێ قانگدانی ئامانجکارو بە وێنە و مێژووی دروستکراو ، کەیسی ساختە و پێشاندانی تاوانەکانی ئەو گروپە ئیتر تاوانی ساختە بێت یان ڕاستی تا ئاستێک وا بکات کە گروپ ، یان نەتەوە و ئیتیکە بە ئامانجکراوەکە باوەڕ ئەهێنێت کە لە مرۆڤ کەمترە و ئەو گروپەی ئەو شیاوی سزادانە، بەر لەمانیش نزیکەی سەرجەم کۆمەڵگە ئەم هەستەیان لا دروست ئەبێت و پێیان وایە بۆ ئەوەی کۆمەڵگەکەیان لەو جۆرە مرۆڤانە بپارێزن پێویستە هاوکاری   دەسەلاتەکە بکەن بۆ بنبڕکردنی ئەوانەی بوون بە هۆی کێشەی کۆمەڵایەتی وکلتوری و سیاسیەکانی وڵاتەکەیان.                                          .                                                                                          

جینۆسایدی کلتوری : بریتی یە لە لەناوبردنێکی سیستماتیکی کلتور بە گشتی کە پێک هاتووە لە  زمان، داب و نەرێت، زەپۆش ، ئاین، هونەر ، ئەدەب، پۆشاک، مێژوو، سیمبولە بۆماوەییەکان و هەر پنت وفاکتەریەک بەهای مرۆیی و نرخی کلتوری بە گروپی ئامانجکراو ببەخشێت و جێگیرکردنی کلتوری و داب و نەریەتی بکەر یان جینۆسایدکەر .ئەمە بۆ دۆخی کۆنڵۆنیالیزمیش هەر راست، داگیرکار بەر لە هەر شتێک کلتوری خۆی ئەچەسپێنێت. هەر گروپێک یان نەتەوەیەک  داگیرکاری سایکۆلۆژی وکلتوری پەسەند نەبێت مەحاڵە جینۆساید بکرێت،داگیر بکرێت و لە ناو برێت. هەر نەتەوە و گروپێک لە ڕووی سایکۆلۆژی وکلتورییەوە داگیرکرا ئیتر داگیرکردنی گشتی و جینۆسایدی هەمیشەی ئاسان و مسۆگەرە، بە ئاستێک پاش ڕزگاربوونیش شەیداییان بۆ کلتور وداب و نەریەت و ئاینی داگیرکارەکە هەیە. بۆ نموونە کە پۆشاکی گەریلا بوو بە مۆدیلی جیهانی ، ئەکرێت گریمانەی ئەوە بکرایە، لە بازاڕەکانی کوردستاندا هەموو پەچە و عەگاڵ و عابا کۆبکردایەتەوە و جێگەیان بە پۆشاکی گەریلا پڕ بکرایەتەوە،نەک لە بەر ئەوەی پێویستە هەموو کەس ئەو پۆساکە بپۆشێت، بەڵکو لە بەر ئەوەی یەکەمیان هێمای ئازادی و دووەمیان هێمای کۆیلایەتیە. بەڵام ئەوەنەکرا، چوونکە خەڵکەکە شەیدایە بە کلتوری جینۆسایدکارەکانی، بووە بە بەشێک لە خواست و ئامانج و سیاسەتی داگیرکارانی. ئەمە دەردە دەروونیە بە ئاکاری سیاسەتمەداران وسەرکردەکانیشەوە دەبینیرێت کاتێک خۆی زۆر پێ لەوە لاوازتر وکەمترە بتوانێت بەڕێوەبەرایەتی بکات ، بۆیە وڵاتێکێ بێگانە و بکوژ ئەکات بە هاوبەش لە بەڕیوەبردنیکی لۆکاڵدا. لێرەوەیە ئەو دەسەڵاتدارە ئاوەزی بە هۆشیارکردنەوەی نیشتمانی ناشکێت چونکە لە بنەمادا کەسیەکی ناهۆشیار و ئاوەز ناساغە و درک بە هۆشیاریەکی تەندروست ناکات. بە پێچەوانەشەوە هەموو ململانیە کلتوریەکانی بەر لە جینۆسایدی کۆمەڵگەیەک دووبارە بەرهەم ئەهێنێتەوە. ئەمەش ناساغی و ناهۆشیاری سەرجەم کۆمەڵگە ئەگرێتەوە و لەم ئاستەشدا ئومێدی چارەسەرکردن ئێجگار کەمە ، چوونکە دەسنیشانکردنی نەخۆشی بەر لە چارەسەر دێت ، مرۆڤی ناهۆشیاریش کێشەکانی خۆی درک پێ ناکات                                       .                                                                                                              

لەم ڕوانگەیەوە نەتەوەیەکی وەکو کورد کە هەتا ئێستا هۆشیاری دەربارەی ئەو دیاردە ترسناکانە هێندە لاوازە، بە بێ تێبینیکردن، بەرهەم هێنانەوەیانی کردوە بە نۆرمێکی کۆمەڵایەتی ساکار وتەنانەت هەندێ جاریش لە لای وەکو پیویست دەرئەکەوێت. بۆ نموونە لە میانەی جینۆسایدی ئێزیدەیکاندا ئەو مەلایانەی دەهاتنە سەر ساشەی تەلەفزیونەکان وچیرۆکی هەڵبەستراوی بکەرانی جینۆسایدیان بە ئێزیدی بە کورددا هەڵئەدا،ڕاستەوخۆ قسەکەر ومیدیاکار ومیدیاکەش بەشادربوون لەو جینۆسایدە لە میانەی ئەم فاکتەرانەوە:                                                        

١- بە هەر سێ میدیا ، میدیاکار و قسەکەر خەریکی جێ بە جێکردنی پرۆسەی جینۆسایدی سایکۆلۆژی وکلتوری بوون بۆ ئەوەی کاریگەری تەواو لە سەر دەروون وئاوەزی گوێگرن دابنێن و ئەو کوشتن و لاقەکردن وجینۆسایدە ئاسایی وەربگرن و هیچ کاردانەوەکیان دژی نەبێت.                                                                                                            
٢- کاری دوژمنانیان یان بکەرانی جینۆساید تەواو ئەکات لەوێدا تەنها کار لە سەر کۆنەستی خەڵک ناکات لە سەر کۆی پرۆسەی جینۆسایدەکە، بەڵکو ئەوانەشیان ڕزگاریان بووە جینۆساید ئەکات و ئەڵێت بە شەرحی داگیرکەر هاوکاریکردن وخواردن و پۆشاک پێ بەخشینیان نەک هەر دروست نیە گوناهیەکی گەورەشە.                                                                        

٣- قسەکەر بە شیوەیەک کەوتوەتە ژێر کاریگەری خراپی جینۆسایدی سایکۆلۆژی وکلتورییەوە، کلتور ومێژووی راستەقینەی خۆی و نەتەوەکەی ڕەت ئەکاتەوە بە هەمان نۆرم و زمانی بکەرانی جینۆسایدەکە، ئەوی ئەوان جێگیر ئەکات بە هێنانەوەی هەمان بەڵگەکانی جینۆسایدکار.                                                                                                          .

٤- هێندە بۆ کلتوری داگیرکار و بکوژی میللەتەکەی دڵسۆزە بە شیوەی زارەکی قوربانی ئەکوژێت واتە جینۆسایدی ، ئەمەش ئاماژەیە بۆ ئەوەی لە ڕووی سایکۆلۆژییەوە ئامادەیەکاتێک هەلی بۆ ڕەخسا و چەکی کەوتە دەست لە ڕووی فیزیکیشەوە جینۆسایدی نەتەوەکەی خۆی ئەکات لە پێناو نەتەوەی داگیرکەردا.                                                        
٥-لە بەر ئەوەی کورد پنتێکی هاوبەشی لە گەڵ داگیرکەرانیدا هەیە ، ئەویش ئاینە، ئەوانەی ئەیانەوێت جینۆسایدی سایکۆلۆژی وکلتوری کورد درێژە پێ بدەن بۆ ئەوەی هەرگیز لە ڕووی دەروونی وکرداریشەوە دەستبەرداری کۆیلایەتی خۆیان نەبن، جێگەی هەموو ئاکارە نەشیاوەکان لەو ئاینەدا ئەکاتەوە و لە ڕێگەی خەڵکانێکی وەکو ئەو مەلایانەوە ئەیگەیەنێت. ئەو مەلا و تاکەی بە پۆشاک وکلتوری داگیرکەرەوە و بە زمانی خۆمان دێت جینۆسایدی سایکۆلۆژی لە سەر تاکەکان دروست ئەکات لە دەروونی خۆیدا بڕیاری لەپێشینەی داوە کە ئەو کۆمەڵگەیەی گەمژەییە و بۆیە هەرچی گەمژەییەکیش بەرهەم بهێنێت وەریئەگرێت. ئەم ختورەیەشی لەو دوو ڕوانگەوە ڕاستە. یەکێکیان ئەوەی کۆمەڵگەی لە ڕووی سایکۆلۆژییەوە داڕوخاو هەموو جۆرە گەمژەییەک پەسەند ئەکات وکاری پێ ئەکات ، لە لایەکی دی کۆمەڵگەیەک هەر هەتیوە لوسکەیەک پۆشاکێکی مەلایانەی لە بەر کرد باوەڕی پێ ئەکات ئەمەش هەر کاری گەمژاندنە ، بەڵام لە سەروو ئەمانەوە، ئەوەی باوەڕی ئەم جۆرە کەسانە بتەو ئەکات بە برەودان ەب جینۆسایدی سایکۆلۆژی خەڵک میدیایە. میدیا کە پیویستە جاویەکی تیژ بێت بۆ بڕینی سنرەکانی نەست و چاوکەرەوەی جەماوە بەڵام لە باشترین باردا دەبێت بە ئامرازی گەمژاندنی جەماوەر، بە تایبەت کە کاتێک تەنها بوار نارەخسێنێت بۆ کەسانێک بە ساکاری جینۆسایدی سایکۆلۆژی خەڵکەکەی بکەن، بەڵکو ئەوەندەش هۆشیار نیە لە بەردەمی جەماوەردا پەردە لە سەر نیازی ساراوەی لابدات.                                                           
لە نێوان قسەکەر و میدکاردا ، قسەکەرلە هەردوو مەبەستدا وەکو کالێکراوی سایکۆلۆژیای کلتوری و وەکو بەکرێگیراوی بکەرانی جینۆسایدیش ، میدیاکار ئالودەی هەمان دەردە و ڤایرۆسی ناهۆشیاریش سەربارکردووە، چوونکە لە هیچ شوێنێکدا نە زانیاری سەبارەت بەو زانیاریانە مێژووی و کلتوری و ژیاریانە هەیە کە لە پازدە بەشدا تا ئێستا باسم کردووە بۆ ئەوەی بەرگری لە قوربانی پێ بکات.  نە زانیاری مرۆیی لایە بە پێی بەندەکانی مافی مرۆڤ و بەندەکانی دژە جینۆساید دژی زەهر ڕشتنەکانی بوەستێتەوە. نە هۆشیاری ڕاگەیاندنی لایە کەسێکی لە خۆی هۆشیارتر سەبارەت بەو پرسە هەستەوەرە بەرانبەر قسەکەر دابنێت، نە مۆراڵی نیشتمانیشی تێدایە دژی بوەستێتەوە ،ساکارترین دۆخ ئەوەیە کە ڕێگە نەدەیت کەسێک هەرچیەک بێت شیوەی دەسەڵاتەکانی ، سیاسی ، ئاینی ، کۆمەڵایەتی ڕۆشنبیری ژەهری جینۆسایدی سایکۆلۆژی وکلتوری  دژی بەشێک لە هاوڵاتیانی نیشتمانەکەی بڕزێت لە ڕێگەی تۆوە. لە سەروو هەموو ئەمانەوە هەردوو قسەکەر ومیدیاکار و سەرجەم کۆمەڵگەش ناهۆشیارن بەرانبەر ئەو راستیەی کە بە ئاین وبە کلتور، ئیسلام و کلتوری کوردی دوالیزمانە وبێ سنوور کلتوری ئیزیدی بەکار ئەهێنێت و لە ژیانی ڕۆژانەدا. کەواتە ئەو دوالیزم بەکارهێنانە کلتوری وئاینیانەی چین کە کورد وئیسلام قۆرخیکردن وبە بێ قسەکردن و ئاوڕدانەوە لێیان؟                                     

      

پشکی کورد لە باخچە هەڵواسراوەکاندا

جینۆسایدی سایکۆلۆژی و کولتووری ئێزدیەکان

کازیوە ساڵح

بەشی ١٥

پشکی کورد لە باخچە هەڵواسراوەکاندا

 یەکێک لە گرنگترین بەشەکانی شارستانیەتی بابل باخچە هەڵواسراوەکانە کە بۆ ئەمەتسی کچی پاشای 'ەەد'ی کورد دروستکراوە، هەر  بە هۆی ئەو شەڕە زۆانەی لەو کاتەدا لە گەڵ شانشینی ئاسوری/ بابلی و کورد و کۆپتیەکانی میسری کۆن و فارسدا هەبووە، پاشای مەد دوو هاوسەرگیری سیاسی لە گەڵ فەرمانڕەوایی بابلیەکان و ئیمپراتۆریەتی ئەو کاتەی میسر کردووە بۆ هیوربوونەوە  دۆخی ناجێگیری  نێوانیان و نزیک بوونەوە ومتمانە کردن بە یەک

ئەگەر سەبارەت بە هەر یەک لەو شارستانیەت و پشکو بەشداریکردنانەی کورد سەرچاوەی زانکۆکانی دنیا بپشکنیت کە سەدان کتێبی ئەکادیمی و نائەکادیمی لە سەر بەرهەم هاتووە چوار سەرچاوەی لێکۆڵینەوەی ئەکادیمی نادۆزیتەوە ئەو مافەی کوردی نەخواردبێت وەکو سەرچاوەی ئەو دەوڵەتانەی کە کوردی داگیرکردووە.  بۆ نموونە لە گەڵ ئەوەی هەتائێستا پەیکەری خوداوەندی دایک میدرا کە کرماشان بوونی هەیە و ئاشکرایە کرماشان ناوچەیەکی کوردستانیە بەڵام فارس دەیان سەرچاوەی لە سەر ڕەفەکانی خوێندنەوە داناوە و بە دەیان زمانی زیندوو فارساندوویەتی. بەڵام لە هەمان کاتدا کورد خۆشی کتێبێکی باشی مێژووی خۆی کە لەم سەرەتاییەوە دەستی پێکردبێت  نەخستوەتە سەر ڕەفەی کتێبخانەکانی دنیا

گەر لە چیرۆکی مادەکان و ئەمەتس بڕوانین بە هەمان شیوە شێوێنراوە،کەیخەسرەوە هەندێ جار بە باوک و هەندێ جار بە  باپیری ناسێنراوە،کەیخەسرەویش بە فارس، لە هەمان کاتدا  نکولی لەوە ناکەن کە کەیخەسرەو کوڕی  فەرەوێرتەیەزە  و ئەمیش کوڕی دیاکۆی دووەم فەرمانڕوایی میدەکانە. دیاکۆ کوردبووە تا ئێتساش یەکێکە لە ناوە کوردێ ڕەسەنەکان . هەر فارس لە هەندێ سەرچاوەدا فەرەوێرتەیەز بە پادشایەکی خوێنڕێژی کورد کە زۆرترین ژمارەی ئاسوری کوشتووە ناوزەد ئەکەن،  بەو وتراوە بە هۆی نەزانی و دیکتاتۆرییەوە سێ ساڵ لە نێوان ٦٦٣-٦٦٥ی پ . ز زیاتر فەرمانڕەوایی پێ نەکراوە ، بەڵام کەیخەسرەو کە کوڕی ئەم کوردەیە لە بە ئەوەی کەسیەکی بە توانابووە لە مەسەلە سیاسی و دبلۆماسیەکاندا و شەڕەکان بنبڕ ئەکات و پەیوەندی لە گەڵ لایەنە شەڕەکەرەکاندا دروست ئەکات، لەو کاتەدا تەنها سێ ئیمپراتۆریەت ئەبێت ئەوانیش  سۆمەری و فەرعەونی وپارس ئەبن سێ هاوسەرگیری سیاسیان لە گەڵ دروست ئەکات بۆ دڵنەوایی سەرهەڵنەدانەوەی شەڕی نیوان مید و ئەو سێ لاینە ناو هاتووە. لێرەدا لە بەر ئەوەی خاوەنی ئەم تایبتمەندییە ئەکرێت

 بە فارس، واتە فارسی کوڕی کورد. لە کاتێکدا، ئەمە دوورە لە راستیەوە،  “میدیا ، یان" ماد، مادای کە  دوای بە کوردستان ناسراوە ، فارس پارسا بووە ، ئەم پارسا بووە بە فارس و دەوڵەتی ئێران و میدیاش  بە کورد و کوردستان” . (الخلیل ، ٢٠١٣،  ل٤٤ )  و میدیاش  شانشینی کورد و شاکانی کوردبوون . لە سەروو ئەم شێواندنە مێأوویانەوە کورد لە سرودەکانیا هاوار ئەکات ئێمە ڕٶلکەی میدیا و کەیخسرەوین. پێم وابێت تۆ پیویستە خۆت یەکلایی بکەیتەوە یان تەنها ڕٶڵەی میدیا بیت یان ڕۆڵەی کەیخسرەو بێت .ناکرێت تۆ ڕۆڵەی کورد وفارسیش بیت لە هەمان کاتدا.هەلی سێهەمیش ئەوەی کوردبوونی کەیخەسرەو بسەلمێنێت و دۆکۆمێنتی بکەیت. 

ئەمێتسیش بە هەمان شیوە بە فارس باسکراوە، ڕاستە سەرچاوەکان باسیان لە جوانی ئامیتای هاوسەری نبوخود نەسەر کردووە، بەڵام بۆ ئیمپراتۆریەکی وەکو بابل سەدانی لەو جوانتری لە دەوربوون،  ناکرێت تەنها جوانی بووبێت بە هۆی ئەوەی نبوخودنەسر سەڕسوڕهێنترین سەرسوڕهێنەرەکانی جیهانی بۆ  دابهێنێت.، یان ئەگەر ئەو باخچەیە پێش هەزار ساڵ لە فەرمانڕەوایی نبوخود نەسر لە کۆشکی باپیرانیدا بوونی هەبووە  وەکو دالی کە لە چەند دێری داهاتوودا ئاماژەی پێکراوە باسی دەکات بۆ ئەمێتس زیندوو بکاتەوە. پێم وایە هەر ئەوەی تا چەند  تایبتمەندی ژیری و لێهاتووی و هاوکاری لە بیرکردنەوە و بڕیارە سیاسیەکانی شا و رێکەوتنە دبلۆماتیەکانی لە گەڵ ئیمپراتۆری باوکی ومادەکاندا چی بووە یان نەبووە  پشت گوێ خراوە ئەیسەلمێنێت کوردە. ئەو ژنە ئەگەر بە ڕاستی سەر بە هەرکام لە نەتەوەکانی دی بوایە ئێستا لە ئێلکساندرا ڕۆسۆی هاوسەری سوڵتان سولەیمانی عوسمانیەکان زیاتری لە سەر ئەنووسرا.  تەنانەت ئەگەر ڕەچەڵەکی ئەمێتس باسیش نەکرایە و نەگەڕایەتەوە بۆ مادەکان، جێگەی باخچە هەڵواسراوەکان گریمانیەکی تری کورد بوونی ئەو ژنە و تەنانەت بۆچوونەکەی مامۆستا هەژاریش سەبارەت بە کوردبوونی خودی نبوخود نەسر ئەسلمێنێت، چوون پێچەوانەی هەموو نووسراوە کانی پێشوو ، پسپۆڕی بواری شوێنەوارناسی  لە زانکۆی ئۆکسفۆرد ونووسەری کتێبی نهێنی  باخچەهەڵواسراوەکانی بابل ،   دکتۆر ستێفەنی دالی لە کتێبەکەیدا بە ناونیشانی   “The Mystery of the Hanging Garden of Babylon” ئاماژە بۆ ئەوە ئەکات کە باخچە هەڵواسراوەکان پێجەوانەی بەشە مێژوو و شوێنەوارەکانی دی نەدۆزراوەتەوە ،چونکە زیاتر لە کوردستانەوە نزیکە و پێشتر شوێنی هەڵەی بۆ دەستنیشانکراوە لە پشکنینیدا. ئەو پێێ وایە شوێنی باخچە هەڵواسراوەکان بابل نیە، بەڵکو شاری نەینەواو و نزیکی موسڵ و تەنها ٣٥٠ شی سەد و پەنجا مایل لە کوردستانەوە دوورە .دالی لە رێگەی نووسراوێکی پارێزراو لە مۆزەخانەی بەریتانیدا دەگات بە دەرئەنجامی پشکنین و لێکۆڵینەوەکانی . نووسینەکە کە بە پیتی مسماری نووسراوە باس لە کۆشکی مەلیک سەنحاریب ئاسۆریەکان ئەکات کە سەدەیەک پێش نبوخود نەسر ژیاوە ، ئەوە پیشان ئەدات کۆشکەکە لە نزیک نەینەوای پایتەختی ئاسوریەکان دروست کراوە و لەو کۆشکەدا باخجەیەکی ئێجگار سەرسوڕهێنەر هەبووە. ( Dalley,2013 ) واتە لە ڕووی جوگرافییشەوە گریمانەی کورد بوونی ئەمێتس یان ئەکرێت بۆچوونکەی شەرفنامە بسلمێنێت کە نبوخود نەسر لە بنەمادا کوردە. ئەمە و جگە لە مێژووی کورد لەشارستانیەتی قوپتیەکانو ڕەچەڵەکی نەفەرتیتی*.            

  لە گەڵ ئەوەی فارس  ناڵێم ئێران چونکە ژمارە دانیشتوانی ئێران لە دەیان نەتەوە و ئتیکی جیاواز پێک هاتوون بە ژمارە ئێجگار کەمترە لە کورد، شارستانیەتی زمانەوانی و مێژووی ئەوانیش کەمتر و لاوازترە لە کورد ئەگەر کورد بیەوێت لە مێژووی ڕاستەقینەی خۆی، ڕەچەڵەکی زمانەوانی خۆی بە باشی بگات. بەڵام عەرەب هێشتا ئەوانی بە گرنگتر و بەهادارتر بینیوەبە بێ ئەوەی سەرچاوە بەکاربهێنن بۆ ئارگیومێنتەکەیان هەمان خواست و مێژووی دروستکراوی فارسەکانیان دۆکۆمێنت کردووە و زۆر جار ئەوانیش فڵجەیەکی عەرەبیان لە تابلۆ مێژوویەکان داوە و گریمانەی ئەوەیان سەربارکردووە ئەگەر ئەو مێژووانە  فارس نەبێت عەرەبییە. ئەمە بۆ ئەوان نە جێگەی گلەیی و ە کاریەکی ناسروشتیشە . ئەو کردارە ئامانجی هەموو کۆڵۆنیالێستەکانی سەر زەوی بووە. ناکڕیت داگیرکاریەک گەل و نیشتمانێک داگیر بکات و  لە جینۆسایدی کلتوری و مێژووییەوە دەست پێ نەکات بە تایبەت نیازخوازبین مێژووی ڕاستەقینەی بۆ بنووسێتەوە و ئەو مێژووەش دەری بخات  داگیرکراو خەڵکی ڕەسەنی ناوچەکەی و یەکێک لە یەکەمین شارستانیەتەکانی سەر زەوی و خاوەنی خوداوەندە سەرەتاییەکان و یەکەم ئاینی سەر زەوییە. وەها دانپیانانێک ئەو ئارگیومێنتە بەتاڵ ئەکاتەوە کە کورد قەرەجی هیند و عەرەب وفارسە یان تورکی شاخی و بەربەرییە،  بەڵگەی داگیرکاری خۆشی ئەدات بە دەستەوە، کە شوناسی لە داگیرکارەوە ئەگۆڕێت بە بەرگریکار و ئەمەش لە کلتوری کۆڵۆنیاڵیزمدا جێگەی نەبووەتەوە. بۆیە ئەبوو ئێزیدی بکرێت بە شەیتان پەرست و مەلک تاوس بە شەیتان وکوردیش بە قەرەجی شاخی.       

ئەمە جگە لە دەیان حکومەت  و دەسەڵات وئیماراتی جیاواز هەندێکیان لە سەردەمی بابلی و سۆمەریدا بەشدار بوون  بەر لە کاشیەکان وپاش ئەوانیش، هەندێک لە سەردەمی مەد و پاش ئیسلامیش بە دەیان ئیماراتی کوردی  بوونیان هەبووە و دانپێدا نراون وبەهێز بوون. لە بەر ئەوەی خوێندنەوەی دروست بۆ ئەم  دەیان دەسەلات و حکومەت و دەوڵەتە کوردییانە نەکراوە ، هەموو ڕاڤە و بیانوویەک بۆ هیچ بە دەستەوە بوونی کورد کراوە بە داگیرکاران و دوژمنانی کورد.. بەڵام با لە خۆمان بپرسین ئایە بە ڕاست ئەم شارستانیەتانە و ئەو هەموو حکومەت و ئیماراتانە بە دەستی دوژمنان لە ناوچوون؟ ئایە ئێمە لە سەرەتای مێژووە دوژمنمان هەبوو؟ ئەی هیچ ڕاڤە ولێکۆڵینەوەی زانستی جگە لە نمایشێکی مێژووی سەرپێێ خراونەتە ڕوو سەبارەت بە هۆکارە سەرەکیەکانی لە ناوچوون ئەم سارستانیەتانە بۆ ئەوەی ئەمڕۆ سوودی لێ ببینین؟ من کە کەسێکی مێژووناس نیم  زمانەکانی ئاری و ئاسوری نازانم ناتوانم بڕیار لە سەر ئەو مەسەلەیە بدەم ، تەنانەت بۆ بەراوردیش لە گەڵ کارەساتەکانی ئەمڕۆ جگە لە متمانەکردن بەو چەند سەرچاوە کوردێیەبوونی هەیە و تەنها کورتەیەکی مێژوویانی نووسیوەتەوە بە بێ ڕاڤەکردن شتێکی دیکەم لە بەردەستدا نیە. بەڵام ئەتوانم لە بواری جینۆساید و کلتور و سایکۆلۆژیدا ڕاڤەی ئەمڕۆی کورد و ئێزیدی خۆی بۆ کارەساتەکە بخەمە ڕوو کە ئەتوانێت ببێت بە ئاوێنەی ڕابردووش و تا ڕادەیەک وەڵامی پرسیارەکانی سەرەوە بداتەوە.. کەواتە کورد و موسڵمان چۆن بەشادییان کردووە لە

بەرهەم هێنانەوەی جینۆسایدی سایکۆلۆژی وکلتوری ئێزیدی؟  

تێبینی:* لە ساڵی ٢٠٠٢دا لە میانەی وتارێکمەوە لە کۆنگرەی ژنانی میسریدا باسم لەوە کردبوو کە نەفرتیتی بە ڕەگەز کوردە، بە پێی هەندێ سەرچاوە سەلماندبووم ، لە بەر ئەوەی لە ئێستادا نە ئەو سەرچاوانەم لایە و نە وتارەکەی خۆشم ماوە ، لەم وتارەدا خۆم لەو باسە ئەبوێرم.

سەرچاوەکان:

Dalley, Stephanie   (2013) The Mystery of the Hanging Garden of Babylon: An Elusive World Wonder Traced Hardcover ،Oxford University Press

الجندي، خليل ( ١٩٩٨)  نحو معرفة حقيقة ألديانسەة ألأيزيدية , , رابوون، السويد

پشکی کورد لە شارستانیەتی بابلی و سۆمەریدا.

  

جینۆسایدی سایکۆلۆژی و کولتووری ئێزدیەکان

کازیوە ساڵح

بەشی ١٤

پشکی کورد لە شارستانیەتی بابلی و سۆمەریدا.

                        دەمەوێت لێرەدا چەند پشکێکی مێژووی بە کورتی بیر خوێنەری کورد بهێنمەوە نەک وەکو لێکۆڵینەوەی  مێژووی دەربارەی ئەو هەندە گرنگ و بەهادارانە، بەڵکو چەند سەرەپێنووسێک دەربارەی گرنگترین و ناودارترینیان نەک سەرجەمی مێژووی شارستانیەتی کورد. هەر وەها لێرەدا تەنها باس لەو شارستانیەتانە ئەکەم کە کەوتوونەتە ژێر دەستی عێراق ،تەنها ئەوانەیان کە ئەتوانن ببن بە بەڵگەی چەقاندنی کورد وەکو ڕەسەنترین خەڵکی ناوچەکە و خاوەنی یەکەم سارستانیەت لە گەڵ کلدانی وئاسوریەکاندا ، چوونکە شارستانیەتی مرۆڤایەتی لەو ناوچەیەوە دەستی پێکردووە و بوون بە شارستاینەکیش کە مستشرقەکان ە جیهانەوە هاتوون بۆ بینین و لێکۆڵینەوە هەتا ئەو کاتەی کەوتووەتە ژێر دەستی ئیسلام و عەرەب.  ئەمەش  بە ئامانجی گەشتن بە دەرئەنجامی ئەو هاوکێشە دژە یەکانەی، یەک: ئێزیدی پێ تاوانبار و بێ بەهاکراوە؛ دوو:، ئاماژەدان بەو ڕاستیەی کە کورد خۆی پشکی شیری بەرکەوتووە لە ونکردن ولە ناوچوونی ئەو   شارستانیەتانەدا  

        جگە لە بوونی خوداوەندی دایک میدرا /میترا و خوداوەندی خوداوەندەکانتاووسی مەلیک هێمای باڵای سۆمری و بابلیون بوون ، کورد پاش ئەم مێژووەش لەچەندین ڕووە کارا بووە لە  بونیادنانی شارستانیەتی سۆمەری و بابلیدا. بۆ نموونە کشتوکاڵ کە بە وەرچەرخانی بابەتی و جۆریی ئێجگار نایاب لە مێژووی مرۆڤایەتیدا هەژمار ئەکرێت،  یەکەم جار لە ڕۆژهەڵاتدا دۆزراوەتەوە و بە شارستانیەتی سۆمەرییەوە لێکێنراوە. دیارە مێژووی سارستیەتی کشتوکاڵە هاوشانە لە گەڵ مێژووی خوداوەندی دایک و تاووسی مەلیک یەکەم ئاینمان.  ئەم شارستانیەتە لە گوندی چەرموو لە سەر دەستی کورد داهێنراوە بوونی ئەم شارستانیەتەش ٥٠٠٠ پ.ز پێنج هەزار ساڵ پێش زایین بووە  ، ژنی ئەم ناوجەیە  واتە ژنی کورد، بۆ یەکەم جار پەموی دۆزییەوە و دوایش هەوڵی شیکردنەوە و چینی داوە، لێرەوە  کورددەبێت بە دۆزەرەوەی کشتوکاڵ و شیکردنەوەی پەمۆ وڕستنیش( ساڵح، ٢٠٠١)  لە گەڵ ئەوەی ئەم شارستانیەتە لە نێوجەرگەی کوردستاند ا بووە بەڵام ئەمڕۆ دراوەتە پاڵ بێگانە و کورد لەم مێژووە بێ بەشکراوەلە لێکۆڵینەوە بێگانەکاندا. دۆزینەوەی کشتوکاڵ لە لایەن کوردەوە جاریەکی دی ئەوە  ئەسلمێنێت تا چەند مەلیک تاوس کە هێمای ئێزیدیزم  و یەکەم ئاینی ئەو کاتەی کور بە گشتی بووە گرێ دراوە بە خاک و بەربوومی خاکەوە بۆ مرۆڤ، تا ئاستێک بووە بە جێگەی تەئمل و بە دواداگەڕان لە پێهاتەکانی خاک.ئەکرێت باوەڕی ئەوەی ڕۆحی خواوەند لە ژێر زەویایە سروشدەری ئەو دۆزینەوە بووبێت لای کورد

 ' لە بواری دەسەڵاترداری و فەرمانڕەوایشدا  'کاشی' یەکان کە بە ڕەگەز کوردن ، لە گەڵ دۆزینەوەی کشتوکاڵدا ناوجەی لوڕستان بەچێ ئەهێڵن ڕوو ئەکەنە نەینەواو و بابل بۆ ئەوەی کاری کشتوکاڵ بکەن. بە پێی ئەو لەوحە قوڕینانەی ژمارەیان ٩٠٠ نۆسەدە ومانەتەوەوە ووەدگێردراون بۆ زمانە زیندوووەکان ئەوان بوون بە  فریادڕەسی خواوەند مەردۆخ، چوون کاشیەکان هەردوو پەیکەری خوداوەندی سۆمەریەکان مەردۆخ و سەربنتایمی خێزانیان گەڕاندووەتەوە بۆ بابل لە نێوان ساڵی ١٥٨٥-١٦٠٠ی پ.ز  پاش ئەوەی لە لایە شا ئاکۆمی دووەمەوە دەستیان بە سەردا ئەگیرێت. ئەمەش ئەوە ئەگەیەنێت کە کاشیەکان وەکو  داگیرکار ( عزاوی،٢٠٠١)یان پەناهەندە مامەلەیان لە گەڵ نەکراوە، بەڵکو وەکو بەشێک  لە شارستانیەتەکەوە و خاوەن ماڵ و ئەگەر ئەم سەرچاوەی  ڕاست بێت و خوداوەند مەردۆخ کورد نەبێت. بە تایبەت کە ٨٠ ساڵ پاش کۆچی دوایی ئاکۆم پادشای کاشیەکان ئۆلامبۆریاش لە نزیکەی ١٥٠٠ ی پ.ز دا سەرجەم خاکی سۆمەری گەڕاندوەتەوە بۆ بابل، هەوەها بە ناوبانگ ترین پادشای کاشیەکان کۆریکاڵزی دووەم بووە   ئەو شاری عەکەرکوفی کە کەوتووەتە خوارووی بەغدا دروست کردووە و کردوویەتی بە پایتەختی کاشیەکان، لە ساڵی ١٢٠٨-١٢٤٤ ی پ.ز   یەکێک لە کاشیەکان ئەکات بە پادشای بابل ناوی کاشتلیاشی چوارەم بووە. کاشیەکان هەتا ساڵی ١١٦٢ پ.ز کە بە دەستی عیلامیەکانی ئێران  لە ناویان ئەچن و کاشیەکان بە تەواو ئەکرێن، فەرمانڕواییان کردووە، ماوەی دەسەڵاتداریشیان چوار سەد ساڵ بووە. 

         لە سەردەمی بنوخود نەسریشدا تەنها لە رێگەی ژن وژنخوازی نێوان مەد و ئاسوریەکانەوە، باسی پەیوەندی نێوان کورد و ئاسورێ ئەکرێت لە ناو کورددا بەڵام هەندێ سەرچاوە باس لەوە ئەکات کە نبوخود نەسر خۆی کورد بووە . باوەڕ پێکراوترینیان  مامۆستا هەژار لە بەرایی کتێبی شەرفننامە( ٢٠١٣) دا  لەو بەشەی باس لە گۆتۆ دەکات، بە پێێ ڕەچەڵەکی کۆنی کورد سەلماندویەتی کە " ئاسەواری کەونارا وا نیشان دەدا کە وشەی گۆدەرز واتا گەورەی گۆتۆ. هۆزی کەلهوڕ خۆیان بە تۆرەمەی ئەو گۆدەرزە دەزانن. هەرەوەها گۆرانیش ...لایان وایە بە ڕەسەن دەچنەوە سەر گۆدەرزی کوڕی گیو کە گیویش کوڕی هەبووە ناوی ڕەحام بووە و بەهمەنی کەیانی ناردوویە ئۆرشەلیمی پێ وێران کردووە و جوولەکەی بە دیل گرتوون و ئەو ڕەحامەیە عەرەبان بە بەختونەسری ناودەبەن. ئەو ڕەحامەیە دوایی لە سەر تەختی پادشایی ڕۆنیشتووە و دەسەڵاتدارەکانی بە گۆران ناوبانگیان ڕۆشتووە.” ( لا. ٨٢) ئەم ڕەحامە نبوخود نەسرە تا ئێستاش زۆربەی ئاسوریەکان هەر بە ڕەحام ناوی ئەهێنن و هەندێکیشیان پێیان وایە ناوی نبوخود نەسر عەرەب بە سەریدا سەپاندووە.، ئەم زانیارییە لە گەڵ ئەوەی چەندین دەیە درکێنراوە بەڵام هیچ لێکۆڵینەوە و بەدواداچوونی لە سەر نەکراوە. بە دواداچوون نەک لە پێناوی ئەوەی تاکێک یان فەرمانڕەوایەکی گەورەی ڕابردوو بهێنتە ئێستا وبیکەیت بە کورد، بەڵکو لە پێناوی ئەوەی ئەم فەرمانڕەوایە بەستراوە بە یەکەم و گەورەترین شارستانیەتی  مرۆڤایەتییەوە و خۆ بەستن بەم شارستانیەتەوە ڕەسەنیەتی کورد زیاتر ، ئەسلمێنێت و مافی خود-شوناسی و شانازی زیاتر ئەداتێ هەتا خاتر جەمی لە گەڵ فارس بکات و بڵێت هندۆ-ئێرانیم ، بەو زانیاریە هەڵە و زمانە نەوێ و پرۆڤۆکەرەوە نوێنەرایەتی خۆی بکات.

 هەمان سەرچاوە جەخت لە سەر ئەوە ئەکات کە یەک،  گۆران و کرمانج و لوڕ و کەلهوڕ کوردن و کوردیش ئاری نەژادە ،ئەمەش ئەو سەرچاوە عەرەبی و فارسیانە هەڵئەوەشێنێتەوە کە کاشیەکان بە ئاسوری وهەندێ جاریش بە عەرەب ئەژمێرن، کاشیەکان کە بە ئەسڵ لوڕن واتە کوردن.  دوو، باس لەوە ئەکات کە کورد” شارستانیەتی زۆر گەشەداریان لە بانوی ئێران و دەوروبەری دامەزاراندووە و بە سەر هەموو یاندا زاڵ بوو “ ( هەژار، ٢٠١٣) تا چەند هۆی لکاندنی بە شارستانیەتی بابلەوە هۆی ئەوە بووە کە شانشینەکەیان کوردبووە ، گریمانەیەکی ونە و تا ئێستا لێکۆڵینەوەیەکی وردی لە سەر نەکراوە. بەڵام ئەگەر خودی نبوخود نەسریش بە جێبهێلێن بۆ ئەو مێژووەی ئێستا پێوەی ناسراوە. هێشتا کورد هەر  کۆڵەکەیکی بابلیون بووە. بە تابەت لە مەسەلەی باخچەهەڵواسراوەکاندا.                                                                                   

 سەرچاوەکان:

بدلیسی، میرشەفخانی ( ٢٠١٣ ) شەرەفنامە مێژووی ماڵە میرانی کود. وەرگێرانی مامۆستا هەژار، چاپی شەشەم ، پەخشانگای پانیز

ساڵح، کازیوە ( ٢٠٠٥) ژنی کورد لە دەروازەی هەزارەی سێهەم و سەردەمی  بە جیهانیبووندا ، دەزگای سەردەم

عزاوی،متنی (٢٠١١) من هم الکاشیون، مجلە سطور

کتێبی پیرۆزی ئێزیدی

جینۆسایدی سایکۆلۆژی و کولتووری ئێزدیەکان

کازیوە ساڵح

بەشی ١٣

کتێبی پیرۆزی ئێزیدی:

ئێزیدی و ئاینە سەرەتاییەکان هەتا گەشت بە ئاینی جولەکە هیچیان خەڵکی نەخەڵەتاند و بانگەشەی ئاسمانی بوون و هەبوونی پێغمبەرێک کە لای خوداوە نێردرا بێت نەکردووە و هیچیان وێنەیان بۆ خوا ودروست نەکردوو و پیاوێکی نەتەوەکەی خۆیان نەکرد بە نێردراوی خودا. راستگۆیانە بە خەڵکیان وتووە ڕێبازی ئاینین و ڕێبازی ژیانن کە هێما ئاینیەکانی بەر لە خۆیان جێبەچییان کردووە و هەر لە بەر ئەوەش زیاتر بە ڕێنمایندەی ژیان بینراوە جگە لە زەردەشت ئەوانی دی تەبشیری نەبوون و زۆریشیان لە کەس نەکردووە بچێتە سەر ئاینەکەیان . لەوێوە ئەو کات ڕێژەی شەڕ وکێشە و کوشتن ئێجگار کەم بووە، بەراورد بە پاش دروستژکردنی چیرۆکی نێردراوەکانی خودا بۆ سەرزەوی و نووسینەوەی چەندین کلتور وئەدەب و شیعر بە ناوی  خوداوە                                                                         .

                ئەوەی سەرجەم لێکۆڵیاران لە سەری کۆکن ئەوەیە ئێزیدی خاوەنی  دوو کتێبی پیرۆزە ئەوانیش 'جەلوە' و 'کتێبی ڕەش' ن.  ئەم دوو کتێبە لە میانەی جینۆساید ، تەعریب ، سوتاندن و هەڵکوتانە سەر و دەست بەسەراگرتنە یەک لە دوای یەکانی دژی ئێزیدی ڕووبەڕووی دڕان ، تێکچوون و لە ناوچوون بوونەتوە  و لە سەر بنەمای کۆمەڵێک دەست  نووس و مختوتات لە کتێبخانەیەکی بچوکی ناو مەرقەدی شێخ ئادیدا ماوەتەوە و ئەوەی ماوە لێیان پێک هێناوە بە هاوشانکردنی بۆماوەی زمانەوانی لە      ڕێگەی شێخ و ئایندارانەی بە شێوەی توندو پراکتیزەکار و هەڵگری ئاینەکە بوون                            

واتە ئێزیدی بە درێژایی مێژوو تەنها ڕووبەڕووی جینۆسایدی جەستەی و کلتوری و سایکۆلۆژی نەبووەتەوە ، بەڵکو لە سەروو هەموویانەوە پیرۆزییەکانیان  ڕووبەڕووی جینۆساید بووەتەوە چوون ئەو پیرۆزییانەبەڵگە سەرەکی مانەوە و سەلماندنی ڕەچەڵەک و ڕەسەنیەتی ئەوان بووە. لە گەڵ ئەوەشدا تاک و کۆمەڵی ئێزیدی هێندە خۆڕاگر و بیرو و باوەڕی بتەو بوون لەو رێگە ئاشتیانەی خۆیان لاینەداوە، نەبوون بە ە مرۆڤێ شۆڤێنی و توندڕەوی دژە ئیسلام یان دژە مەسیچی و عەرەب. لە مێژووی ڕابردوودا  پێچەوانەی هەندێک لە عەشیرەتە کوردەکان هەرگیز نەبوون بە بەشێک لە عەشیرەتە عەرەبەکان و خۆیان پێدا هەڵنەواسین و نەبوون بە قەومی عەرەبی و عەشیرەتی فڵانی لە پێناوی مانەوەدا وەکوئەو عەشیرەت و گروپانەی کردیان بە بەهانەی جاشیەتی و وڵات فرۆشی هەموو ئەوانەی لە بەر دەستدایە لە کتێبە پیرۆزەکانیاندا و لە مامەڵەی ڕۆژانەی تاکی ئێزیدیدایە، بریتی یە لە پابەندبوون بە نوێژ و ڕۆژو ، زەکاتدان، چاکە و هاوکاری و لێ خۆش بوون لە گوناهی بەرانبەر، ئەمەش ئەو جۆرە پرەنسیپەیە هەموو مرۆڤێک سروشتی و دروست لە ژیانی ئاسایی خوییدا خوازیاریەتی بە جیاوازی ئاین و بیرۆباوەڕ و نەتەوە و ڕەنگ و پێست. ئەوان جگە لەوەی لە مەسەلەی هاوسەرگیریدا خۆیان دوور ئەگرن . لە هیچ کام لە کتێبەکانیاندا کە تەنها بریتین لە پاڕانەوە و ڕێڕەوی ژیان ، بە ڕستەیەکیش هانی ڕەگەزپەرەستی و خود باڵایی و خەڵک و دیانەتی بەرانبەر بە نەوی  نەبووە بە دەستەواژەی ئاینەکەیان                                                       

کتێبی جەلوە باس لە چوار توخمی پیرۆز ئەکات ، ئەوانیش زەوی و ئاو و ئاگر و هەوایە ، بەرانبەر بە چوار ڕەهەندی کاتی پیرۆز ئەوانیش سەردەمی مناڵی ، لاوی ، کامڵی و پیرییە.ئەم دەلالەتە لەوەی پاش  بڕینی ئەو قۆناغانە  ڕۆح جاریەکی دی دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی ئەو بازنەیە دروست بکاتەوە ، لە هەمان کاتدا پێیان وایە ڕۆح ئەکرێت دروست ببێت بە هەبوون و نەبوونی تەواوی ئەو بازنە زەمەنیە، لە میانەی ئەو ڕەهەندە زەمنیانەی ئێزیدییەوە ، ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوا ، باکور و باشوور ، هەروەها هەر چوار وەرزی ساڵ زستان و پایز و بەهار و هاوین خراونەتە نێو ڕۆژمێری ساڵ و ژمارەکانی مرۆڤەوە، ئێزیدی پێی وایە هەموو ئەم چوارینە زەمەنیانە بە ئیرادە و خواستی خودا دەرئەکەون و تیا ئەچن و دروست ئەبنەوە ( عبود، ٢٠١٣، خەلیل،١٩٩٨، گۆست ،١٩٨٧)  هەموو ئاین و مرۆڤ و بوونەوەرەکانی ئەم سەر زەوییە کە ئەو ڕەهەندە زەمەنیانە بە کار ئەهێنن و بەر لەوەی ئێزیدی هەڵبوێرن پێویستە ئەو خاوەن  هێندە داهێنان و ئیدراک بن بەرانبەر بە ئیدراکی لە ناوبردنی ئێزیدی ئەو ڕەهەندە زەمەنیانە لە ژیانی خۆیان بسڕننەوە و بەکار نەهێنن و ئەو لاپەڕانەی کتێبە پیرۆزەکانیان بدڕێنن لە هەمان رەهەند بەکار ئەهێنێتەوە چوونکە ئەگەر ئەمانەی لە کتێبی پیرۆزی ئێزیدیدا هاتووە قسە و ئاکاری شەیتان بن ، پێویستە ئەوانەی بەم بیانووە جینوۆسایدی فیزیکی، کلتوری و سایکۆلۆژیان ئەکات، بە تایبەت ئیسلام  واز لە جینۆسایدی ئاینیان بهێنێت ، یان ببن  بە داهێنەری ڕەهەندی زەمەنی جیاواز چوون ئەوان سوودیان لە کتێبی پیرۆزی ئێزیدی وەرگرتووە ،یان ئاماژە بە سەرچاوەکەی بکەن ، دان بە ئێزیدیدا  بنێ و بیانپارێزێن . یان خۆیان لە توخمەکانی کتێبەکانی ئەوان و کلتور و ئاینەکانیان بە دوو بگرن. چوون پەیوەندی نێوان چەوساوەو چەوسێنەر لە سەر بنەمای یەک کلتوری  ئاینی. ڕێچکە ملشکاندنی هەردوو لا ئەگرێت نەک تەنها چەوساوە.

دملوجی پێی وایە کتێبی جلوە لە لایەن شێخ حەسەنەوە نووسراوەتەوە ، بەڵام پاش لە ناوچوون و جارەیکی دی نووسینەوەی لە لایەن هەر کەسێکەوە بووبێت ئەو کتێبە شتێکی تیا نیە مایەی نە سەرسوڕمان و نە نەفرەت بێت ، جگە لە هەندێ هاوکێشەی فەلسەفی ساکار،  هاندانی ئاکاری جوان و باوەڕی بتەو خۆشەویستی. هە کەسێکیش نووسەرەکەی بێت هیچ لە ناوەڕۆکەکەی ناگۆڕێت و نباێت بە ئاماۆژگاریەکانی نووسەر، بە ڕەچاوکردنی ئەوەی کتێبی قورئان لە لایەن عوسمانی کوڕی عەفانەوە نووسراوەتەوە پێی ناوترێت ئامۆژگاریەکان یان کتێبی عوسمان، بەڵکو کارەکەی هێندە بە هەند وەرئەگیرێت لە سەر لاپەڕەی زۆربەی قورئانەکان نووسراوە کە عوسمانی کوری عەفان کۆیکردووەتەوە، ئەم بەهەندە وەرگرتنە لەوێوە سەرچاوەی گرتووە  باوەڕی موسڵمانانی کۆکردوەتەوە و نووسیویەتیەوە بۆ ئەوەی بتوانرێت بخرێتە بەر دەست  باوەڕپێهێنراوانی. بۆ ئێزیدش هەر وایە شێخ حەسەن دانەری کتێبەکە نیە ، ئەگەر ئەو نووسەرە عەرەبانە کە بە بێ سەرچاوە کۆمەڵێ قسەڵۆکیان بۆ ئێزیدی دروست کردووە ڕاستیش بکەن شێخ حەسەن خۆش نووس و نووسەرەوەی کتێبی پیرۆزیان بووە نەک خودا و پێغمبەریان. وەکو لای زۆربەی ئاینەکانی دی باوە                                                                        ..

زهیر کازم عبود لە کتێبە ناوازەکەیدا بە ناونیشانی " الایزیدیە  "ا پێی وایە ئەوانەی سەبارەت بە شێخ حەسەن و نووسینەوەی جلوە وتراوە هەمووی تەخمینی و جۆرە ڕایەکن شیاوی گۆڕین و چاکردنەوەن ، چونکە کەس ئەو کتێبەی نەبینیوە ، هەروەها کەسێکی وەکو شێخ حەسەنی کوڕی مفاخر و شێخ ئادی شمسالدین ئەبو محمەد بن تاجی زانیایان ناسراون چۆن بە شێخی کوردانیش ناسراون ، بە گشتی هاوڕان لە سەر لێهاتووی و زیرەکی نایاب ، ئەدەب و حکمەت و فەلسەفەی، پێویستی بە دانانی کتێبی پیرۆز نیە ، بە تایبەت ئەگەر ڕەچاوی توانای زمانەوانی و نەحوی و فەلسەفی شێخ حەسەن بکەین،  کە لە نێوان ساڵی ١١٨٤-١٢٤٦ کاتێک بوو زانست و ئەدەب و فکری تێدا گەشەی کردبوو ئەمەش دوالیزمی ئەو بۆچوونە دەرئەخات ( لا ٩٦).جگە لەوەی نووسینە کۆنە سۆمەریەکانی کە لە بەشەکانی ڕابردوودا هەندێکم باسکردووە سەلماندوویانە کە بوونی ئێزیدی و ئاینەکەیان هەزاران ساڵ بەر ئەم چیرۆکە و چوونی شێخانی ناوبردوو بۆ ناو ئێزیدی بوونی هەببوە. ئەم کتێبە لە لایەن زانایەکی بەو شێوە ناو هاتوو بە شەش ساڵ نووسراوەتەوە ئەمەش نرخ و گرنگی ئەم کتێبە ئەگەیەنێت                                             .

کتێىی جەلوە لە پێنج بەشی کورت پێک هاتووە ئەوانیش باس لە توانای خودا بە سەر مرۆڤ و بە سەر سروشت و دیاردەکانیدا، توانای بەخشین و سزای یەزدانی، توانای ئەزبەرکردنی غیبین. هەر یەک لەمانەش لە دەرەوەی ئەو باس و بابەتانە نیە کە ئاینەکانی دی لە کتێبەکانیاندا باسیان کردووە و  بە پێرۆزی لای پیرۆز هاتووە هەژمارکراوە.  .بە هیچ شێوەیەک تەنها یەک ڕستەشی لەو ئاماژە و باوەڕانە تێدا نیە کە لە پەێڕەو باوەڕی شەیتان پەرەست وئاژەڵ پەرەست  و بت پەرەستدا هاتووە                              .

بەڵام کتێبی ڕەش باسی سەرەتای دروست بوون و دەرکردنی ئادەم و حەوا لە بەهەشت ، ئەسڵ و ڕەگەزی ئێزیدی ، کلتوری عبود کە خۆی سەردانی ئێزیدیەکانی کردووە لە گەڵ خەڵکە دیارەکانی قسەی کردووە لەوە تێگەشتووە ئەوان لە نووسینەوەی جەلو ڕازی نین چونکە زمان و دەستەواژە و دەربڕینەکانی لاوازن و ئیدیومی میللی تێ ئاخنراوەو بە زمانی کەسێکی وەکو شێخ حەسەن نەنووسراوە ئەمەش بەڵگەیکی ترە بۆ ئەوەی ئەو کەسە نووسیویەتی کەسێک بووە کە ویستویەتی لە یەکێک لە ئێزیەکان درکاندویەتی بۆ لێدان و بێ بەهاکردنی ئێزیدی ئەو شێوە داڕشتنەوەی بەکارهێناوە( ٩٨) . ئەم جۆرە دەربڕینە بەرانبەر بە کتێبی پیرۆزی خۆیان بەرانبەر بە ئەو ئاینانەی پڕن لە هەڵەی زمانەوانی و ئاماژەی توندوتیژی  لە بری بن بڕکردنی مرۆڤکوژیش ئەکەن بە ئامانج گەر ئەو ڕاستیانە بدرکێنێت بەڵگەیە بۆ ئەوەی ڕێبازی ئێزیدی چەند ڕەسەنە و چەند متمانەیان بەو ڕێبازە هەیە کە شیکردنەوە و باسکردن و ڕەخنەگرتن لێی کۆپی ڕەسەن و لایەن جوانەکانی دەرئەخات و بوونی بەتاڵ ناکاتەوە.ڕۆژانەی ژیان وەکو  هاوسەرگیری و نوێژو

ڕۆژ و زەپۆشە ئاینیەکان ئەکات                                                                  

 ئەگەر سەیری خۆڕاگری ئێزیدی و چۆنیەتی پاراستنی ئەم کتێبانە و گواستنەوەی لە نێوان خۆیاندا بە دزییەوە و پێداگرتن لە سەر نەگۆڕینی ڕەگەز و ڕەسانیەتی خۆیان ئەبێت ئەوە بسلمێنن ئەم کتێبانە چۆن توانیویەتی کاریگەری لە سەر ڕۆح و وژیان و مۆراڵی ئیزیدی دابنێت و بەرانبەر ئەو هەموو دیاردە نەرێی و کارەساتانە بیکات بە مرۆڤێکی ئەرێێ و ئومێدار. هەموو بەشەکانی ئەم کتێبە دێڕێکی توندوتیژ ، نەفرەتکردن ، یان دژایەتیکردنی بەرانبەری تیا نادۆزیتەوە ، جگە لە باوەڕبوون بە گەورەیی و تواناکانی خودا، ڕەهەندە زەمەنیەکان و پابەند بوونە ئاینیەکان پڕ لە میهرەبانی و پەسەندکردنی ئەوانی دی. ئەم کتێبە بە ڕستەیک کۆتایی دێت کە هەموو ئاین و کلتورەکان لە سەری کۆکن ئەویش ئەگەر سەد ساڵ بژیت دوا مەنزڵگات گڵە ، تۆ خاوەنی یەکەمیانیت. ئەم کتێبەیان جگە لە فەرەنسی و عەرەبی و کوردی، لە لایەن ڕۆژهەڵاتناسی ئنگلیز ئەلیزا جۆزەف لە ساڵی ١٨٩٥ وەرگێردراوە و بە ناوی دەقە ئێزیەکانەوە چاپی کردووە 

لە وتارەکانی پێشوودا و تا ئێرە مێژووی ڕاستەقینەی ئیزیدی و تاوس و باوەڕ و ئاینەکەیانم خستە ڕوو. ئەو مێژووەش دەری ئەخات کە مێژووی ئێزیدی مێژووی ڕەسانەیەتی کوردە و ئیزیدیزمیش یەکەم ئاینی کوردە. لە گەڵ مێژوو و شارستانیەتی  سۆمەری وبابلیەکانیشدا پشکیان هەبووە، ئەمەش وەکو پشکە شارستانیەتیەکانی دی لە ناوبراون.  لێرەوە  لە بەشەکانی داهاتوودا کورتەیەکی ئەو شارستانیەتە کوردییانە وێنەی ئێزیدی جینۆسایدکراون و سڕاونەتەوە و بە ناوی خەڵکی دیکەوە کراون ئەخەمە ڕوو پاشان وەڵامی  ئەم پرسیارانە ئەدەمەوە: ئایە ئەو شارستانیتانە هەموو دوژمنی کورد سڕیونێتەوە و جینۆسایدی کردوون؟  کورد خۆی چۆن ڕۆڵی بینیوە لە جینۆسایدی ئیزیدیدا؟ ئیزیدی خۆی چ ڕۆڵێکی هەبووە لە دووبارە بوونەوەی کارەساتەکانیدا؟ئایە کورد بە شیوەیەکی گشتی و ئێزیدیش هەنوکە بە شیوەیەکی دروست نوێنەرایەتی خۆیان ئەکەن؟                                                                        

سەرچاوەکان

Guest, John S. ( 1987) The Yezidis , A Study in Survival. KPI London and New York

عبود، زهیر کاظم ( ٢٠١٣) الایزیدیە ، مۆسسە العربیە لدراسات والنشر ، بیروت ، لبنان

 نحو معرفة حقيقة ألديانة ألأيزيدية، ( ١٩٩٨) الجندي، خليل،   رابوون، السويد

 الديوه جي , سعيد، ٢٠٠٣  اليزديةمؤسسة الدراسات العربية , بیروت ، لبنان،