'جودیەفۆبیا ' جینۆسایدی هێمای و بناغەی بەرهەمهێنانی کوردیۆفۆبیا

'جودیەفۆبیا ' جینۆسایدی هێمای و بناغەی بەرهەمهێنانی کوردیۆفۆبیا

کازیوە ساڵح

بەشی یەکەم

  

هەتا ڕاڤەی ترسەکەت نەکەیت هەرگیز ئازاد نابیت. ئازاد بوون لە ترسەکەی ناخت واتا ئازاد بوونی خۆت ، ئازاد بوونی تۆش واتا ئازادبوونی نیشتمانەکەت

         جودیە فۆبیا^١ واتە ترس لە جولەکە، بەڵام ئەم ترسە ترسێکی ئیدۆلۆژیە، ترسێکی ئێجگار سەختر و زیاترە لە ترسی سروشتی. ترسی سروشتی وەکو ترسی مرۆڤێکە لە مێرووەیەک، ئاژەڵێک یان شتێک کە ئەکرێت لە گەڵ کاتدا ىڕەوێتەوە. بەڵام جۆدیەفۆبیا وەکو ترسی مناڵێک نیە کە ناوێرێت بچێتە ناو تاریکییەوە. ترسێکە مەرج نیە مرۆڤ توانای هەڵگرتنی هەبێت و بەرەوە هەڵدێری نەبات. بە هۆی ئەو ترسەوە دروستکردنی ڕەک، هەڵاواردن و بێ ڕێزی بەرانبەر جولەکە ئەکرێت بە ئامانج. کوردیوفۆبیا^٢ ، واتا ترس لە کورد، دروستکردنی هەمان ئەو پرەنسیپانە، بەڵام بە کاریگەریەکی زیاترەوە ، کە لە میانەی ئەم زنجیرە وتارەدا تێشکی دەخەمە سەر.                         .                                  .                                                                                             

ئایە کورد پێویستە ڕێگە بدات ڤایرۆسی جودەفۆبیا لە نێو کۆمەڵگەکەیدا تەشەنە بکات؟

ڕێگە دانی تا چەند قازانج بە عەرەب ئەگەیەنێت و چۆن کۆمەڵگە کوردی دادەڕوخێنێت؟

ئایە جۆدیەفۆبیا دەبێتە هۆی  دروستبوون و تەشەنەکردنی کوردیوفۆبیا؟

ئایە کورد هیچ پێگەیەکی هەیە لە بازرگانی جودیەفۆبیا و ئیسلامۆفۆبیادا؟

ئایە عەرەب لە ڕۆژئاوادا چۆن مامەڵە لە گەڵ جولەکە ئەکەن؟ چەند ناکۆکە لە گەڵ ئەوەی ناوخۆ؟

       ئەم  بابەتە نایەوێت لە ڕەگی جودەفۆبیا بکۆڵێتەوە. بەڵکو مەبەستیەتی لە ڕووی سایکۆلۆژیایی کولتووریەوە  بۆ وەڵامی ئەو  چەندپرسیارەی سەرەوە  بگەڕێت. بۆ تێەگەشتن لە گروپێکی دیکە باشترین ڕێگە میۆدی ئەتنۆگرافیە ، بۆ ئەوەش پیویستە لە گەڵیان بژیت و چاودێریان بکەیت لە زمانەکەیان تێ بگەیەت . بۆ گەشتن بەم هاوکێشەیە  و ڕووخستنی ئەنجامی دروست نووسەر بەو ئەرکە هەستاوە. ئەمەی کردووە لە ڕوژنامەشدا تەنها کورتەی ئارگیومێنتەکان بڵاو دەکرێتەوە نەک هەمووی.
        فۆبیا هەندێ جار بە فۆبیا-فۆبیا واتە ترس لە ترس داخۆیانی دەکرێت. فۆبیا ترسێکی ناو لۆژیکیانەی سەبارەت بە شتێکی دیاریکراو ئەکرێت بێ مەترسی بێت یان مەترسێکی کەمی هەبێت. بەڵام فۆبیا تاکهۆکار نیە پابەندە بە کۆمەڵێک فۆبیای دیکەوە. هەتا ئێستا زانستی سایکۆ-سیسۆلۆژی و کەڵچراڵ- سایکۆلۆژی هەژماری زیاتر لە پێنج سەد جۆری (٥٠٠)^٣ فۆبیای کردووە و هەر یەکەیان پێناسەی جیاوازی هەیە، بەڵام هەموویان یەک ڕیشەیان هەیە و بە ڕادەی یەکەم  ترس لە ترسە. هەردوو سایکۆلۆژیای گشتی و سایکۆلۆژیای کولتووری لە کۆمەڵێک هۆکارەکاندا ، سێ خاڵیان دەسنیشانکردووە وەکو دیارترین هۆکارەکانی لە دایک بوونی فۆبیا ئەوانیش بریتین لە  بۆماوە ، کولتوور و  ئەزموونی ژیان.     

یەکەم : بۆماوە؛ سایکۆلۆژیا گشتی هۆکاری جیاوازی دەسنیشانکردووە بۆ بوونی فۆبیا، پێیان وایە هەندێ جار ئەکرێت پەیوەندی بە خێزان و بۆماوەیی 'جەنەتک'ی بێت؛ لێرەوە هەندێ خەڵک بە ڕیشەی فۆبیاوە لە دایک ئەبێت و لە گەڵ کاتدا گەشەسەندنە ژیانی وکۆمەڵایەتیەکان ڕەگی ترسەکان فرۆ دێنی و وەکو نەخۆشێکی ترسناک لە دەروونی تاکی ئالودەبوودا پەل دەکوتێت.بە پێی  میتۆدی سایکۆلۆژیای کولتووری، مرۆڤ لەدایک دەبێت دێتە ناو کولتوورەوە ، هەموو ختۆرە سایکۆلۆژیەکانی ڕیشەی کولتووری هەیە و ئەوە کولتوورە کاریگەری لە سەر جەنتیکیش هەیە و ڕێژە  و ئاستی ئەگۆڕێت. بۆ نموونە ڕێژەی فۆبیای کۆمەڵایەتی لە ئەمەریکادا لە ساڵی ٢٠١٤دا گەشتبوو ٧.٣% ڕێژەی دانیشتوان واتە ( 5.3 ) ملیون کەس ، زۆربەی ئەمانە ترسەکەیان لە منداڵیەوە سەری هەڵداوە و لە هەرزەیدا تەشەنەی کردووە ، بە دەگمەن تێدایە لە ٢٥ بیست وپێنج^٤ ساڵیەوە سەری هەڵدابێت. دڵنایم ئەگەر ئەم لێکۆڵینەوەیە لە ناو کورددا بکرێت فۆبیای کۆمەڵایەتی ئەگات بە بەرترین ڕێژە .وەلێ هەردوو بەشی سایکۆلۆژیا لە سەر دوو خاڵەکەی دی چوون یەک کۆکن.                                  

دووەم: کولتوور؛ جگە لەوەی کولتوور لە بنەمادا کاریگەری هەیە لە دروست بوونی فۆبیا و تەنانەت فۆبیای بۆماوەیش. هەندێ فۆبیا تایبەتمەندی کولتورێکی تایبەتی هەیە. بۆ نموونە ، فۆبیای گەورەی کورد فۆبیایە لە کورد ، لەوانەی ئەیناسن نەک ئەوانەی نەناسن، ترسی گەورەی ناڕزای بوون ئەوانەیبەرانبەر لێێ و فەرارە بەسەردادانی لە پێشینەیان و برینداربوونیان لە لایەن ئەوانی دییەوە. بە پێچەوانەی یابان بە پێێ لێکۆڵینەوەکان تووشی فۆبیایەکی کۆمەڵایەتی و کولتووری بوون ئەویش فۆبیای بریندارنەکردنی ئەوانی دییە. واتە یابانیەکان لە بەر ئەوەی هەر لە قۆناغی باخچەی مناڵانەوە وانەیەکیان هەیە بە تایبەت فێری مۆراڵ و ڕیزگرتنی کۆمەڵایەتیان ئەکات. بە ئاستێک لە بریندارکردنی  خەڵکی بەرانبەر ئەترسن لە قسەکردندا کە فۆبیای لا دروستکردوون. واتە تا ئیستا باسی دوو کولتوورمانکرد دوو جۆری جیاواز فوبیای هەیە هەردووکی پابەندە بە ' بریندارکردن' یەکیکیان ترسی ئەوەی بریندار نەبێت بە هۆی مۆراڵی نەوی ، ئەوی دی ترسی ئەوەی برنیدار نەکات بە هۆی مۆراڵی باڵا. کولتووریش هەیە وەکو عەرەب فۆبیای جولەکەی هەیە، بە ئاستێک کۆمەڵگەی خۆیان داڕوخاندووە لە هەموو شت داینماڵیوە، دیمەوە سەر ئەم خاڵە.

سێهەم: ئەزموونی ژیان؛ ژمارەیەک لە فۆبیاکان پابەند بە ئەزموونی ژیان، بە تایبەت ئەوانەی لە سەردەمی مناڵیدا ئەزموونکراون.                                                                                                                        

       ئەوەی لەم خاڵانەدا کورتی هێناوە خوێندنەوەی سیاسی و بە سیاتکردنی فۆبیایە ئیتر سیاسەتی ئاینی بێت یان سیاسەتی فەرمانڕەواییکردن ؛ پەیوەندی بتەوی فۆبیا بە ئەجەندای سیاسیەوەیە. بۆ نموونە ، لە پرۆسەی جینۆسایددا فۆبیا بەرانبەر قوربانی ' ئەوی بە ئامنجکراو' یەکەم هەنگاوە و ئامادەیی چالاکی هەیە لە هەموو هەنگاوەکاندا، لە جینۆسایدی هێمایی ' وە دەست پێدەکات کە بوونی فۆبیاکە خۆی بەشێکە' هەتا جینۆسایدی کولتووری و سایکۆلۆژی و جەستەیی. هیتلەر کە بە نیازی لە ناوبردنی جولەکە بوو، سەرەتا جۆدیەفۆبیای بردە لوتکە و کردی بە ڤایرۆسێک لە نێو دەروونی مرۆڤی ئەڵمانی و ئەوروپیدا بە گشتی چاندی، بەڵام ئەڵمانایا هەتا ئەمڕۆ بە سێ شیوە قەرەبووی ئەو هەڵەی بە سیاسیکردنی فۆبیایە ئەدات. لە ڕووی ئابووریەوە:  ئەڵمانیا ساڵانە سەدان هەزار دۆلار لە سەر پرۆژەکانی ناساندنی هۆڵۆکۆست تەرخان ئەکات. لە ڕووی سایکۆلۆژییەوە: پاش تێپەڕاندنی سەروو نیو سەدە، دۆخی سایکۆلۆژی تاکی ئەڵمانی هێشتا کاریگەری ئەو سەردەمەی لە سەر ماوە، بە ڕادەیەک بە ئاشکرا دەرئەکەوێت زۆر جار کێبڕکێ لە گەڵ مەسەلە مرۆڤایەتیەکان ئەکەن بۆ کاڵکردنەوەی ئەو پەڵە ڕەشە مێژوویە ی جودەفۆبیا و جینۆسایدی جولەکە هەتا مەسەلە مرۆڤایەتێکە. لە ڕووی ناوبانگەوە : لە مێژوودا هەرچەند باسی ناوبانگی خراپی توندوتیژی، دیکتاتۆریەت و بەربرەیەت بکرێت ڕاستەوخۆ ئەڵمانیا ئەکڕیت بە نموونە، تا ئێستا کاریگەری خراپی مامەڵەکردن بەرانبەر بە نەوەکانی ئێستاش دروستکردووە، هەر ئەمەش بووە بە هۆکاری خاڵێ دووەم و پێشبڕکیەکانی. لە هەمان کاتدا پێویستە ئەوە بدرکێنین کە هیتلەر لە ڕووی تەکنیک و پلانی جینۆسایدکردنی جولەکەوە خوێندکارێکی بە ئەمەکی سوڵتانی عوسمانی بووە، ڕاوێژکاری هەبووە سەبارەت بە چۆنیەتی و میتۆدی بەکارهێنراوی عوسمانیەکان بۆ قڕکردن. هەنگاوەکانی عوسمانیەکانی لە گەڵ ئەرمەنیەکان دووبارەکردەوە. پاشانیش دیکتاتۆرەکانی دی لە سەر هەمان میتۆد پلانی جینۆسایدەکانیان کێشاوە. بۆ نموونە سەدام حوسێن خوێندکارێکی بە ئەمەکی هیتلەر بوو. لێرەوە عوسمانیەکان بە باوک ودایکی شەرعی جینۆساید و میتۆدەکانی ناسراون لە گەڵ ئەوەی بەر لە عوسمانیەکان ،ئەڵمانەکان میللەتێکی ئەفریقیان جینۆسایدکردووە و ئەم باسە پشت گوێ خراوە.  یەکەم پلانی هەر یەک لەو دیکتاتۆرانە لە فۆبیاوە کارا بووە. کەواتە بۆچی دکتاتۆر و فۆبیا دوانەی دانەبڕاون؟                                      

وشەکان:

داخۆیانی : واتە وەسف کردن، وەسف وشەیەکی عەرەبیە. داخۆیانی کوردی کرمانجی کۆنە

فەرارە: واتە حوکم ، حوکم بە سەردادانی خەڵکی . حوکم عەرەبیە ، فەرارە لە ژمارەیەک لە دیالکتیکە کوردیەکاندا هەیە.

سەرچاوەکان

• ئەوەی لە ماوەی داهاتوودا لە سەر جودیە فۆبیا دەیخوێنیتەوە کورتەی بابەتێکی درێژترە و تەنها کورتکراوەی لێرەدا  دەخوێننەوە
• بابەتی کۆدیوفۆبیام بە ئنگلیزی نووسیوە ، لە نێو سەرقاڵیەکانی خۆمدا هەر کات بۆم گونجا وەردەگێرم بۆ خوێنەری کوردیش
• Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders; Fourth EditionNational Institute of Mental Health Last reviewed 11/24/2014
• Mayo Clinic. Phobias. http://www.mayoclinic.org/diseasesconditions/phobias/basics/definition/con-20023478

بەشداری کۆنفراس ناکەم

جگە لە کۆنفراسێک لە چەند ڕۆژی داهاتوودا بەشداری ئەکەم، ئەویش لە بەر ئەوەی ئەو وڵاتە زۆر گرنگە بۆ کورد بە نیاز نیم ئیتر بەشداری کۆنفراس بکەم بەو شێوەی لە چەند ساڵی ڕابردوودا کردوومە. دەبوو هەفتەی یەکەمی مانگی شەش لە بەیرووت بومایە بۆ کۆنفراسێک لە سەر ئاوارە بوون لە لایەن کۆمەڵێک پرۆفیسۆری جولەکەی ئەمریکی لەوێ رێکخرابوو، ئێمەش پشکی شیرمان بەرکەوتووە لە مەسەلەی ئاوارەبووندا، ئەم ساڵ دوو جار دەبوو لە ئەمەریکا بم، دەبوو لە ئەوروپا بم، هەموویانم بەتاڵ کردەوە. خوازیارم خەڵکێک هەبێت ئەو بۆشایانە پڕ کاتەوە کە کورد هەیەتی لە بۆنە ئەکادیمیە نێو دەوڵەتیەکاندا، بە تایبەت خوازیارم ئەوانەی ڕۆڵەی حزب وحکومەتن و بۆ ئەو بۆنانە هیچ ئەرکێکیان ناکەوێتە سەر جگە لە " بوونی فکر" ، ببن بە ڕۆڵەی کوردیش و ببن بە خاوەنی فکر و وەکو چۆن لە کوردستان هەموو شت هی خۆیانە و کەسی دی هیچ مافێکی لە کوردستاندا نیە ئەوان نەبێت و ئەوان هاوڵاتی کوردستان نین، بەڵکو خاوەنی کوردستانن، ئەو مێشکە  باڵایە نەختێک بخەن کارو لە دەرەوەی کوردستانیش جێگەی ئێمە ' ڕۆڵە زۆڵەکان' نیشتمان بگرن و لێمان بسێتێنن. جگە لەمانە کۆمەڵێک خەڵکی دلسۆزمان هەیە خوازیارم سیاسەتی کارکردنیان بگۆڕن و ئەم کارە بکەن، تەنانەت ئەگەر هێندەی منیش توڕە بن  لە هەموو شتێکی کورد.     

                                                                                                              

 هەتا ئێستا لە دوازدە وڵاتدا بەشداری کۆنفراس و بۆنەم کردووە و لێکۆڵینەوە و بابەتم لە سەر جینۆساید وکێشەی کورد پێشکەش کردووە وڵاتەکان : ئەمەریکا، ئەڵمانیا، پۆڵەندا ،ئیسرائیل،  چیک، کەنەدا، میسر، ئەردەن، لوبنان، سوریا،  بەریتانیا ، ئەرمینیا. هەندێ وڵاتیشتیان دوو جار و سێ جار ڕۆشتووم، ژمارەیەکی زۆریش بە هۆی ئابووری نەمتوانیوە بەشدار بم،   جگە لەوانەی کە دەبوو دووبارە برۆم ، بۆ ئەم وڵاتانەن  ئەفریقیا، سین، بەرازیل، ئیتالیا، سەنگاپۆر ، یونان   بوون . خۆشم دانەیەکی تورکیام ڕەتکردوەتەوە. خوازیارم خەڵکێکی زۆر لە ناو کورددا دروست ببێت ئەمەی من بکات. بۆ ئەو بەڕێزانەش لە هەر وڵاتێکەوە بە ڕێکەوت وێنەیەکم دانابێت بویان نووسیووم خۆش دەژیت. پەیمانەکەی خۆمم لە بیر نەکردووە، لە هەلێکدا بۆتان ئەنووسم ئێوەش چۆن خۆش بژین و ئەمەی من بکەن.                                                                                                                         

سوپاس بۆ کاک محەمەدی حاجی مەحموود

سوپاس بۆ کاک محەمەدی حاجی مەحموود

      من لە مانگی  ڕابردوودا دوو خەڵاتم وەرگرت و تەنها باسی یەکێکیانم کرد ، چوونکە هەردوو بۆنەکە خرایە یەک ڕۆژەوە، لەویش بە دووەمم زانی،  یەکێکیان دەستکەوتی ئەکادیمی دیار وئەوی دیکەیان خەڵاتی ماریەن وەیب بوو بۆ ژنی پەناهەندەی کۆششکار و سەرکەوتووە. هەروەها فەندێکی ئەکادیمیش وەرگرت. ئەو دوانەش ژمارەی خەڵاتەکانم دەگەیەنێت بە دوازدە (١٢) یازدەیان (١١) نێو دەوڵەتی ویەکێک (١) یشیان کوردیە.  ئەمەوێت پڕ بە دڵ سوپاسی کاکە محەمەدی حاجی مەحموود بکەم کە لە ساڵی ٢٠٠٣دا خەڵاتە ناوخۆیەکەی پێ بەخشیووم لە کاتێکدا خۆم لە کوردستان نەبووم. گەرچی ئەکرێت لە هەموویان ساکارتر بووبێت،  بەڵام لای من ئێجگار گەورەیە، لە هەرێمێکدا کە زۆرینەی ڕۆژنامەکان، پێویستیش ناکات بڵێم حزبیەکان چونکە ئەگەر هەموویان نا زۆربە کە بە ئاشکرا حزبین نین ژێر بە ژێر حزبین؛ حزبەکان  و دەزگاکان نەک ئامادە نین خەڵاتی تاکی ناحزبی بکەن، بەڵکو هەواڵەکشی بلاو ناکەنەوە و پێشیان بکرێت ملی ئەشکێنن. لە ناو  شەپۆلی سیاسەتبازی وپارەگردکردنەوە، ئەتکردنی نیشتمانی وتاکی کورد،  لە نێو کۆمەڵگەیەکدا بەوە ناسراوە  کە ڕکی لە خەڵکی خۆیەتی و هەموو شتێک بوونی هەیە وەفا و لە بەرچاوگرتنی خزمەتی نیشتمان نەبێت. لە کاتێکدا هەر حزب بوو چەند فڵان وفیسارێکی پلەی یەکی حزبی وجاسوسی ناو دەزگای راگەیاندنەکانی خۆی هەموو ساڵێک خەڵات ئەکرد. کاک محمەدی حاجی مەحموود خەڵاتی ئەوانەی ئەوانیش  وکۆمەڵێک نووسەر وڕۆژنامەنووسی دیکە  خەڵاتکرد کە چالاکی دیاریان هەبوو بە بێ ڕەچاوکردنی حزب وتەکەتولاتی مۆدێلی کوردی ، یەکێک لەوانە من بووم. کاکە حەمە ئەمەی لە کاتێکدا کرد کە حزب زەبەلاحەکەی تەنیشتی زیندانی ئەکردم چوونکە نە ئەبووم بەو مەیموونەی ئەوان ئاینویست و هەروەها  گوتبووم ڕۆژێک داعشی عەرەبی کوردستان ئەکات بە ئەفغانستان .  تەنها ئەم هەڵوێستە کاکە حەمە لە سیاسیەکانی دیکە جیاناکاتەوە، بەڵکو ئەو بە وەفاشە بەرانبەر بە نیشتمان و شەڕی بۆ ئەکات  و ڕۆڵەی بۆ ئەبەخشێت؛ بە وەفایە بەرانبەر بە خاک و ساڵانە بە دەستی خۆی کشتوکاڵ دەکات و دار دەچێنێت. لە هەموو ئەو مافانەی نووسەرانی کوردستان لێێ بەهردار بوون و هەندێ خاریش عەرەبی نزیکی دەسەڵات لێێ بەهرەدار بوون ، بەرانبەر بەو کارانەی بۆ کوردم کردووە، من تەنها ئەوپێزانینەی کاکە حەمەم لە بەرانبەردا وەرگرتووە ، بۆیە سوپاسی ئەکەم.  نموونەیەکە لە کەسە خاکی و جوانەکانی نیشتمان.

  

خەڵاتەکان

١-خەڵاتی دەزگای بانرێ بۆ دەستکەوتی ئەکادیمی دیار ، کەنەدا ، ساڵی ٢٠١٦

٢-خەڵاتی ماریەن  وەیب بۆ کۆششکار ی و سەرکەوتنی ژنانی پەناهەندە  ٢٠١٦

٣-دەستنووسی ڕۆمانە هێشتا بڵاونەکراوکەی " خوداوەند پێنج هەفتە لە مانگێکدا جاودێر دەکات"  یەکێکە لە سێ یەکەمەکانی خەڵاتی 'کین کلۆنسکی' بۆ دەستنووسی ڕۆمان، لە کەنەدا،  ساڵی ٢٠١٥

٤-وەرگرتنی  زەمالەی زانکۆی  ستەیت یونیڤێرستی نیویورک، لە هەرێمی نیویورک ، ئەمەریکا ٢٠١٤

دەستنیشانکردنی وەکو نووسەری نێشتەجێ لە لایەن کۆلێجی جۆرج براونەوە ، تۆرۆنتۆ ، کەنەدا ٢٠١٤

٥-وەرگرتنی خەڵاتی نەجیب مەحفوز بۆ ئەدەب ، لە لایەن دەزگای نەغم  لە میسر٢٠١٣

٦-وەرگرتنی خەڵاتی ئالان سیڵبەر بۆ لێکۆڵینەوە سەبارەت بە جینۆساید/ هۆڵۆکۆست و لێکۆڵینەوەی لە کێشەی جولەکە لە ئەوروپای ڕۆژهەڵات، لە لایەن زانکۆی یورک و دراساتی ئەکادیمی جولەکەوە ٢٠١٣

٧-یەکێک لە هەڵبژێدراوانی خەڵاتی پرێکس پۆڵ یازیەک بۆ فرە کلتوری لە لایەن وەزارەتی کۆچبەری وپەناهەند  بۆ کەسانی لێهاتوو وخاوەن دەستکەوتی دیار ٢٠١١

٨-خەڵاتی ڕۆژنامەنووسی چالاک لە لایەن حزبی سۆشیالیستی کوردستان ' محەمەدی حاجی مەحموود ' ٢٠٠٣

٩- خەڵاتی ڤێستڤاڵی ئامێتا بۆ ئەدەب و هونەر بۆ چیرۆکی کێ کوشتنەکەی ئاشکرا کردساڵی ٢٠٠٢

١٠-خەڵاتی ڤێستڤاڵی ئامێتا بۆ ئەدەب و هونەر بۆ چیرۆکی ژنێک لە پێکی ڕابردوودا ساڵی٢٠٠١

خەڵاتەکان

دیارە کۆمەڵێک فەندی ئەکادیمیشم وەرگرتووە تا ئێستا ژمارەیان ٦، ئەزانم زۆر کەس فەندی ئەکادیمی وئەدەبی  ناو ئەنێت خەڵات ، بەڵام من دروستی نازانم ئەوانە تەنها فەندن.

جەندەر و زمان: سێکسیزمی شاعیرانە

جەندەر و زمان:  سێکسیزمی شاعیرانە

کازیوە ساڵح

6

فێربە هەر کاتێک پیاوێک بە نزمی باسی ژنێکی کرد، پێێ بڵێ لە کەیەوە عاشقی ئەو ژنەیت

       سێکسیزم بە واتای هەڵاواردنی ڕەگەزی یان جەندەری دژی ڕەگەزی بەرانبەر بە کار دەهێنرێت و دەبێت بە هۆی ئازاردانی ڕۆحی، سایکۆلۆژی و عەقڵی و ڕوشانی کەرامەتی مرۆڤ .  ئەم چەمکە لە رەسیزم وەرگیراوەو  لە لایەن پۆلین لی ، ساڵی ١٩٦٥ هەزار و نۆسەد وشەست وپێنج داهێنراوە^١ بۆئەوەی پێناسەی ئەو هەژموونی هەڵاواردنەی پێ بکات لە چوارچێوەی " هزر و کردار کە بە زماندا ڕۆچووە و کەم بوون و نزمتریی ژن ئەکاتە ئامانج" ^٢ سكێسیزم بۆ داخۆیانی هەردوو ڕەگەزە ، بەڵام لە جێبەجێکردندا تەنها ژنیتێدا دەکرێت بە ئامانج.   

      زۆربەی زمانەکانی جیهان سێکزیمی تێدایە بەڵام زمانی کوردی لە ڕێزی پێشەوەی توندوتیژترینیان. بە ئاستێک هەموو ' یزم' ەکانی سێکسوالیزمی بڕیوە گەیاندویەتی بە پانسێکشوالیزم و ئیکوێنەفیڵیا وەکو پێشتر ئاماژەم بۆ کرد. هەر یەک لەم چەمکانە کۆمەڵێک گرفتی دەروونی و پەشمەی مۆراڵی لە یەخەی شوناسنامەی کۆمەڵگەیەک ئەدەن.  گەر بە تێڕوانێنێکی تیژپەڕ بە نێو ئەدەب و گۆرانی کوردیدا گوزەر بکەین، تێ دەگەین نەک پزیشک بەڵکو کۆمەڵگەی کوردی پێویستی بە گەورەترین نەخۆشخانەی دەروونی تایبەتە بە دەردە زایندەییەکان-سێکسیزەکان. تا سنوورێک ئەگەر وەکو هەموو زمانە جیهانیەکانی دی هەلی بە جیهانی بوونی بۆ هەڵکەوێت ، هەرگیز ناتوانێت وەریبیگڕێت بۆ زمانە زیندووەکان و بندێڕ بخاتە سەر ڤیدیوکان؛ یان وەکو شیعرەکانی ڕۆمی بە زمانی بێگانە زیاتر بوترێتەوە. نەبوونی کەمترین سنوورەکانی مۆراڵ لە ناو نووسینی کۆمەڵگەیەکدا کە مۆراڵ گرێ ئەدات بە هەموو  نواندنێکی ژیانەوە ، کاریکی سروشتیە، لەو سۆنگەوەی لە هەر شتێکدا قەیران هەبوو باسی ئەو شتە زۆر ئەکرێت.

       ئەم بابەتە چەق لە سەر دیدەبینی شاعیرەکان دەبەستێت و ژمارەی ئەوانەش دەکەونە بازنەی ئەو زمانە سنوورە بەزێنەوە هێندە بێ شومارن ڕێزبەند ناکرێن. جگە لەوە پێم خۆشە ناوی جۆڕێکیان بهێنم کە خاوەنی کاریگەرین لە سەر کۆمەڵگە ، تایبەتریش ئەو دوانە هەڵدبژێرم کە لە هەمووان زیار خۆێنەریانم ئەوانیش' مەحوی ونالی ' ین .  

   

        لە نووسینەکانی ترمدا باسم له ‌هه‌ڵوێستێکی له‌و جۆره‌ی نالی شاعیر کردووه ‌به‌رانبه‌ر مه‌ستوره‌ی کوردستانی و بریندارکردنی به‌نووکی زمانێکی چه‌قۆ ئاسا، نه‌ک له‌پێناوی شه‌ڕێکی ئایدیالیزمدا به‌ڵکو له‌میانه‌ی ناکۆکییە خێڵه‌کیەکانی هه‌ردوو ئیماره‌تی بابان و ئه‌رده‌ڵاندا واتە لە پێناو شەڕێکی ئیدۆلۆژی خێڵەکی. زمانی نالی ده‌که‌م به‌نموونه‌ چونکه ‌نالی ته‌نها شاعیرێكی کورده‌ هێنده‌ی ناوبانگی خۆی، ناوبانگی به‌"حه‌بیبه‌"ی دولبه‌ری به‌خشی، ئەمەش ئه‌و خاڵه‌یە کە سه‌رساممان ده‌کات و ده‌مانباته ‌ژێر ساباتی شیعره‌کانیەوە.  نالی لە کاتێکدا لە دێڕێکی وەکو ئەمەدا:

دەستم لە یەخەی خۆت هەڵمەگرە ئەی ( حەبیبە)

وا بزانە خوێنی خۆمە، یان میننەتی ڕەقیبە

خوێن و ڕۆح پێشکەش بە ژنە خەیاڵێکە ئەکات.  لە هەمان کاتدا جەستەی ژنە نووسەری کورد' مەستوورە' ئەکات بە ساتێکی پۆرنۆگرافی و خۆشی بەخش وەکو مرۆڤێکی پانسێکسیزم نوێنەرایەتی خودی خۆی ئەکات.  بەشێکی بچووک وەکو بەڵگە ئەمەیە .

مەستوورە كە حەسنا و ئەدیبە بە حیسابێ

هاتە خەوم ئەمشەو بە چ نازێك و عیتابێ

هاتوم، وتی، عوقدەم هەیە، قەت مومكین وا بێ؟

 هیی تۆم، ئەگەر مەسئەلە حەل كەی بە جەوا بێ

      داڕشتنەوەی جەستەی مەستوورە بە زمانی پۆرنۆ بە شێوەیەکی پاسیڤ. جەستەیەکی بێچارە و سوتاو و گەڕاو بۆ  فریاڕەسێک ئاگری شەهوەتی بکوژێنێتەوە. لە نێو سەرجەم پیاوانی ئەردەڵان وباباندا پەنا دەباتە بەر ' ناوگەڵی' شکۆداری ' نالی' بۆ ئەوەی لوتف بفەرموویت و بەزەیی پێدا بێتەوە و لە گەڵ جووت بێت و بەوەش کێشەی ' عوقدە' گرێ سێکسیەکانی بۆ چارەسەر ئەکات   و'مەسئلەی بۆ حەل بکات بە جەوابێ'.  دێرەکانی پاش ئەم کۆپلەیەش زۆر لەوە زیاتر درێژە ئەدات بە یاری سێکسزیمی زمانەوانی بە مۆراڵ و بوونی مەستورە وەکو ژنێک کە ناوهێنانی و لێدانی ناوهێنان و لێدانی خێڵەکەشی ئەکات.

        بە ئاگام لەوەی  بوونی حەبیبە لە ژیانی نالی دا جاریەک وەکو راستی وجاریەک وەکو خەیاڵ شرۆڤە کراوە. ئەم پەلاماردانە ناپەسەندە گریمانەی خەیاڵ بوونی حەبیبە زیاتر ئەکات.  پێ ناچێت کەسێک بتوانێت هەتا ئەو ئاستەی لە شیعرەکاندا دەرئەکەوێت عاشق بێت و جوان نووس بێت. لە هەمان کاتدا بتوانێت بکوژ بێت ، واتە بتوانێت ببێت بە بکوژی ژنێک یان کوشتنی ژنێک ئاواتبخوازێت، چوون لە لایەک،  کوشتنی کەرامەت وکوشتنی جەستە هەردوو  کردەی بکوژیە ، ئەکرێت یەکەمیان سەختر بێت ؛ لە لایەکی دی، ئاشکرایە هەتا ئەمڕۆش کارێکی لەو جۆرە بەرانبەر مەستوورە کراوە کوشتنی ژنی لێ ئەکەوێتەوە لە کۆمەڵگەی کوردیدا. لای من ،لە یەک دۆخدا ئەو عەشق نالکی بوونی حەبیبە باوەڕ پێکراو ئەبێت ئەگەر حەبیبەکەی خەیاڵی نالی لە بنەمادا مەستوورە بێت. چوون پیاوی خۆرهەڵاتی تەنها کاتێک پەنا ئەباتە بەر ئەو زمانە بازاڕی و مۆراڵە میللی و هۆزگرە بۆ کوشتنی ژنێک ، هەر فۆرمێک بێت کوشتنەکە، کە عاشقی ئەو ژنە بووبێت و  ژنەکە هیچ بایەخێک بە هەستی ئەو نەدات و نە هێڵێت دەستی ئەوی پیاوی پێ بگات.  ئەو کردەیەش لای  پیاوی ڕۆژهەڵاتی ئاسان و ئاسایی، چوون بە دەگمەن پیاوی تێدا بە خود پێگەیاندنەوە و  و کەرامەت پێ گەیاندنەوە ماندووبێت، بۆیە کاتێک کەرامەتی خۆی و کەسێکی دیکەش بە با ئەدات، هیچ پێێ نازانێت. ئەو لە کولتوورێکدا ەئژی کەرامەت پێ گەیاندن بوونی نیە و لە گەڵ لە دایک بوونیشدا کەرامەتێکی دەستکردی ئەوانی دی پێ بەخشراوە.

 

         مه‌حویش  کە وەکو نالی بە پەیامبەری شیعری کوردی ناسراوە. ناکۆبوونی هزر و بیرمەندی مەحویش  پاڵنه‌رە بۆ ئه‌وه‌ی تەنها شاعیری شیعر و جوانی نەبێت ، بەڵکو شیعر سەرەتاتاتکێ دەرگای سوڵتان و هۆزی پێی کردوە، نه‌یتوانیوه‌ خۆی له ‌هۆشیاری هۆزگه‌ری و میللیگه‌رایی ڕزگار بکات به‌رانبه‌ر به‌ڕه‌گه‌زەکەی تر  و وەکو هەموو مرۆڤێکی ناوکۆ نه‌بێت به‌به‌رهه‌مهێنه‌ری ده‌سته‌واژه‌ی مردووە. نموونه‌ی ئه‌و زمانه بێ بەها و ‌مردووه‌ی له‌م دێڕه‌شیعره‌دا ده‌ریده‌بڕێت:

هه‌ی له‌ژن که‌متر! موعططه‌ل بۆچی؟ نه‌ی ژه‌ن! لێده ‌نه‌ی

ســــــــــاقیا ! ساقت شکێ، به‌س ڕابوه‌سته‌، بێنه ‌مه‌ی

         ژن ' موعططەل ' ە واتە پەککەوتەیە ، وەکو هەموو ئامێرە کۆنەکان بێ کەڵک وپەککەوتەیە .نەی ژەن بە دڵی سوپاسالاری شیعری شاعیر نەجوڵاوەتەوە و چوست وجالاک نەبووە ، ئەمەش کفرێکی هێندە گەورەیە نەی ژەن و مەی گێر ئەگەیەنێت بە ئاستی کەمی و بێ کەڵکی ژن.  

       نالی ومەحوی کە دوو سەرمایەی نیشتمانی کوردن ، لە دەیان ڕوانگەوە لوتکە شیعر و هزرمەندین .ئەم دوو لوتکەیە مەلا و کەسانی ئاینی بوون و لە لای مەلا و فەقێ بوون بە خوێندەوار. نالی ومەحوی لە ڕووی هەستی نیشتمانی و کورد بوون و ئاینیەوە پێویستە بکرێن بە نموونەی جوان بۆ وانە پێدانی ئەو مەلا و ڕێبەرە ئیانیانەی ئەمڕۆ خاوەنی هیچ جۆرە پیرۆزییەک نین و فیشەکی زمانیان تەنها بۆ ژن کارا نیە بەڵکو بۆ تێکشکاندنی هەموو پیرۆزیەکی مرۆڤ و نیشتمانەکەیان کارایە. لە هەمان کاتدا ئەم دوو لوتکە بەرانبەر بە ژن وەکو زۆربەی مەلاکانی ئەمڕۆ و ئیسلامی داعش  ئاکاریانکردووە و ژن لایان جەستەی شەهوەت ولە هەمان کاتدا شیاوی بە کەم زانین و بێڕێزی پێکردن بووە.

           لە هەمووی گرنگتر ئەگەر شاعیرانی ناوبراو سەرمایە بن، ئەوا مەستورە سەرمایەیەکی نیشتمانی ئێجگار بەهادارترە، چوون لە سەردەمێکدا ڕووڕەش بوونی کوردی پاراستووە لە بۆشایی نەبوونی ژن لە بوارێکدا کە نووسینە ، هەتا ئەمڕۆش ئەو ژنانەی خۆیان لەم بوارە ئەدەن دەبن بە قوربانی. بەڵام دواجار، لای من چاوەڕوانکراوە ئەو مرۆڤانەی زۆر لە ژێر کاریگەری ئایندان یان کتێبی ئاینین عاشقی خودا وعاشقی ژنن و دواجاریش نە لە گەڵ ئەو ڕاستن و نە لە گەڵ ئەم. پێچەوانەی ئەو کەسانەی لە ژێر کاریگەری خودادان کە ئاینە نووسراوەکە ناکات وەکو حەللاج، ئەمانە بە ڕاستی عاشقی هەردولان، کوشتنی دووەمیش بە دەستی یەکەم، وەکو کوشتنەکەی حەلاجی خودا پەرەست بە دەستی موسڵمانی کتێب پەرەست ومرۆڤ پەرەست، شەڕی نێوان درۆ و ڕاستیە ، پەیوەندی ئەم دوانەیەش هەمان پەیوەندی نێوان نێری نووسەر وژن بەرجەستە ئەکات ، گەرچی هەر کەس پێناسەی جیاوازی بۆ درۆ وڕاستیش هەبێت.  

  

1. Siegel, Daniel J. (February 16, 2015). The Wise Legacy: How One Professor Transformed the Nation. CreateSpace. p. 54.. Retrieved 12 September 2015.

2.             Hornsby, Jennifer (2005). "Sexism". In Honderich, Ted. The Oxford Companion to Philosophy (2 ed.). Oxford. Defines sexism as "thought or practice which may permeate language and which assume's women's inferiority to men

3.             دیوانی نالی

4.             -دیوانی مەحوی لاپەڕە ٣٨٥