'Objecthood – بە ئامرازکردن یان ' شەیدایی بۆ شتاندن

جینۆسایدی کورد و بە ' کەسی' کردنی مێژوو

-4-

                                            'Objecthoodشتاندن – بە ئامرازکردن یان ' شەیدایی بۆ

کازیوە ساڵح

-   بە ئۆبجێکت کردن یان شتاندنی مرۆڤ جەوهەری فیزیکی و عەقڵی ئۆبجێکتکراو لە میانەی عەقڵ و تێڕوانینی خاوەندارەوە هەڵئەسەنگێنرێت و مەشقی شوناس و کەسیەتی ئەکات. 

-  کلتورو  مۆراڵی سیاسی و کۆمەڵایەتی و ئاینی دوای ڕاپەڕین و ئازادی ؛ بە دەست نیشانکراوی پاش جینۆسایدکردنی کوبانی و ئێزیدیەکان و بەرهەم هێنانەوەی ئەو شتاندن و ئامرازبوونە  بەڵگەی حاشاهەڵنەگری نائامدەیی  ویژدانی نەتەوەییە ئەسلمێنێت. 

   ئەم باسە لە ڕووی ماتماتیکی و زمانەوانیەوە دەرگا لە سەر چەمکی ئۆبجێکیتهوود ناکاتەوە . بەڵکو ئامانجێتی  لە ڕووی فەلسەفییەوە  ئەم چەمکە بە دۆخی کلتووری  بەر جیۆساید و پۆست جینۆسایدەوە ببەستێتەوە . " پسپۆرانی بواری جینۆساید باسیان لە ئۆبجێکتهوود نەکردووە لە بواری جینۆسایددا . بەڵام ڕاڤە فەلەسفێکەی ئەم چەمکە ئەتوانرێت ڕاستەوخۆ بە کلتورەوە ببەسترێتەوە و جینۆسایدیش بەهرە لە کلێنە کۆمەڵایەتیەکان وەئەگرێت ، بە جینۆسیادی کلتوری دەست پێ ئەکات و بە لە ناوبردنی فیزیکی کۆتایی دێت"(  Salih,2013  )   

لە ڕووی فەلسەفییەوە بە زمانێکی ساکار، ئۆبجێکت ئامراز بەرانبەر بە سەبجێکت ئامانج بەکارهێنراوە. سەبجێکت چاودێری ئوبجێکت ئەکات، بەکاری ئەهێنێت، فرێی ئەدات. ئۆبجێکتیش ژێر ڕکێڤکاری سەبجێکت پەسەند ئەکات. ئۆبجێکت یان ئامراز بە بێ پاشگری 'هوود' یان ' کراو' کە ئەکاتە ئامرازکراو ئەکرێت هەندێ جار لە واتایەکی پۆزەتیڤەدا جێگەی بێتەوە، بەڵام بە زیاکردنی ئەو پاشگرە دۆخ و شوناسی ' شت' ی پێ ئەبەخشێت. وەکو خاوەنداری نموونەی زەوی و موڵک  و شت و مەکی ناوماڵ کە کەسێک خاوەنیەتی و مامەڵەی پێوە ئەکات لێرەشەوە مەسەلەی پەیوەندی شت و خاوەنداریەتی سەر هەڵئەدات لە سەر بنەمای دوو خاڵی سەرەکی  کە ئەم چەمکە بەرهەمهێنەریانە ئەوانیش کێشەی ڕووکەش و گۆڕان لە گەڵ کێشەی ناوەڕۆک یان جەوهەرە.                                                                                .    

      کێشەی گۆڕان بۆ ئۆبجێکت یان شت زیاتر خۆی لە قەوارە و رەنگ و کێش ..تد. ڕەنگدەداتەوە، جەوهەر یان ناوەڕۆک تەنها    لە میانەی خاوەنداریەتیەوە مەشقی بوونی خۆی ئەکات. شت خاوەنی ناوەڕۆکی سەربەخۆ نیە و بەهاداری ناوەڕۆک لە         بەهاداری تێڕوانینی خاوەنەوە ئەنرخێنرێت.                                                                                                          

              بە ئۆبجێکت کردن یان شتاندنی مرۆڤ جەوهەری فیزیکی و عەقڵی ئۆبجێکتکراو لە میانەی عەقڵ و تێڕوانینی خاوەندارەوە هەڵئەسەنگێنرێت و مەشقی شوناس و کەسیەتی ئەکات.  هانا ئەرندەت یەکێکە لەو فەیلەسوفانەی چەمکی شمەکبوونی {  Thingness }  ی بەکارهێناوە لە دوو ڕوانگەی جیاوازەوە .  لە ڕوانگەی کلتوری  پۆست کۆڵۆنیالیزمییەوە کە بە ئاژەڵاندنی مرۆڤ چوێنراوە وە لە ڕوانگەی خاوەنداریەتیەوە کاتێک باس لە کلتورجەماوەری و میدیای جەماوەری ئەکات . پێی وایە ئۆبجێکت ئامراز  هێندە کلتوریە کە توانای بەرگەگرتن و مانەوەی هەیە ، ئەم بەرگەگرتنە پێچەوانەی ئەرک و فەرمانەکانیەتی . ئەویش بەهۆی ونبوونی ناوەرۆک  بەهای  لە جیهانی باودا بە هۆی بەکارهێنان و لە کارخستنییەوە . ئەرندەت پێی وایە شمەکی ئۆبجێکت لە ڕۆخسار و قەوارەدا دەرئەکەوێت ، واتە جوانی پێوانەیەکی جەوهەرییە ، ئەگەر بمانەوێت حوکمی ئۆبجێکت بە هۆی بەها و بەکارهێنایەوە بکەین ، نەک  ڕوکەش ئەوا بەر لە ڕوانین پێویستە چاوەکانمان دەربهێنین بۆ ئەوەی نەبینین. لێرەوە  ئەرک و لێپسراویەتی جیهان کە لە کۆمەڵگە و کۆمەڵی جەماوەریش یان گشتگیردا دەرئەکەون بێ بەشە لە جیهانی جوانی و کلتور.  چوون کلتوور تەنها لە رێگەی ئەوانەوە پارێزراوە کە جیهانیان لە پێناوی جیهاندا خۆش ئەوێت ، ئەگەر نا ، هەموو شت دنیویەکان بە بێ ئەو جوانیانەی مرۆڤ دروستی ئەکات ... ژیانی مرۆڤ بێ هودەیە و هیچ مەزنیەکیش بەردەوام نابێت (  Arendt,1992 (

        لێرەدا پێویستە لەوە تێ بگەین لە گەڵ شمەک هەردوو چەمکی شوێن و خاوەنداریەتی ئامادەییان هەیە، بەڵام  خاوەنداریەتی شمەکە بوون یان شتاندن  لە  خاوەنداریتەی  شوین جیاوازیەکی مەجازی هەیە ،  جیاوازی نێوان شمەککردن و شوێن یەکسان نیە بە جیاوازی یاسایی وەکو شتێکی ڕاستەقینە گیراو یان شتێکی کەسی و جێگۆڕکێ کار .ئەرندەت مەبەستی ئەوە لە پۆستی جیاوازی کەسێک تێ بگەین کە پۆستی بەخشینی مافی خاوەنداریەتی ئەبەخشێت وە ئەو ئۆبجێکت –ئامرازەی ئەم مافەی ئەخرێتە سەر

        لە ڕاستیدا هەر ئەم  چەمکی جیگۆڕکێ ی خاوەنداریەتی مەرگی شوێن لە شمەکدا ڕائەگەیەنێت. بە دروستکردنی ئەم ئارگومێنتە ئەمەوێت گرێت بدەمەوە بە چەمکی جینۆساید و  بەکەسیکردن مێژووە لە هەردوو ڕووی خاوەنداریەتی جێگۆڕکێ پێکراو و هەردوەها  لە ڕوانگەی ئارندت 'میدیا و کۆمەڵگەی جەماوەری' یشەوە . دەستپێکی بە وروژاندنی پرسی گۆرێنی سەبجێکت ئامانج  بۆ ئۆبجیکت ئامراز  و  شتاندنی مرۆڤ و بە بە کەسیکردن کارەسات و توانەوەی هەردوو لە بۆتەی شوێندا ئامانجی لە ئێستە بە دووی ئەم باسە ئەبێت. ڕونکردنەوەی  چۆنیەتی شەیدایی مرۆڤی کۆڵۆنیاڵکراو بۆ شتاندنی  خود و دەرەوەی خود .

       لە ڕابردوودا باسم لەوە کرد چۆن لە ناو کورددا بەر لە جینۆسایدی فیزیکی و ئەو کاتەی ڕاگتبوو بە جینۆسایدی کلتووری  کێشە شۆڕش لە ڕووی کلتورییەوە بە کەسیکرابوو ، هەرچیەکی ڕووبەروو ئەبووە کێشەی خۆی بوو نەک کێشەی سەرجەم کۆمەڵگە. ئەمەش لە رێگەی ئۆبجێکتکردنی شۆڕشگێرەوە بۆ ئامرازێکی بێ بەها بۆ لە ڕوانگەی کۆمەڵایەتیەوە لای بەشێکی زۆری کۆمەڵگە بەڵام بەکارهاتوو هەتا بە ئامانج گەشتنی سەرجەم کۆمەڵگە.
       ئەوەی جینۆسایدی کورد لە جینۆسایدەکانی دی جیائەکاتەوە جگە لە ئەفریقی ، ئەو فاکتەیە کە کورد   جگە لە ماڵە قوربانیەکان، ئەوانی دی بە گشتی ڕۆڵێکی باڵای گێڕاوە لە هاوکاریکردنی شتاندنی قوربانی یان  دووبارە  بەرهەم هێنانەوە ئۆجێکتکردنەوەی کۆمەڵایەتی . بەشی دووەمی چیرۆکی ڕابردووتان  لێرەدا بۆ تەواو ئەکەم و پاشان وەکو کەیسێک ڕاڤەی ئەکەین.  خوداوەندی یادەوەریەکان ، یادەوەری مناڵین وەکو ئەو ماڵە قوفڵ دراوەیە کە هەرگیز کلیلەکەی ون ناکەیت.  تەنانەت ئەو ڕووداو و دەستەواژانەی بە مناڵی لێێ تێ ناگەیت لە گەورەبووندا ئەبن بە سەرقافڵەی یادەوەریەکان ، بە ڕاڤەی خۆت  هەموو کۆدەکانی دەشکێنیت، هەندێ لەو یادەوەریانە ئەوەندە تاڵن پێت خۆشە خەونێک بێت لە بوڵقی کەفە ئاوەکانی مناڵی بچێت بە فویەک بتەقن و کۆتاییان پێ بێت . تەواو وەکو یادەوەی ئەو کچە ٧-٨ ساڵانەی لە قەیرانە سیاسیەکانی خێزانە شۆڕشگیڕەکەیا گوێێ لە ماڵە خزمەکەیەتی گفتووگۆ ئەوە لە سەر دوای ڕۆژی ئەوی مناڵ ئەکەن و ئەڵێن، " ئەم کچە ئەگەر گەورە بێت جوان دەرئەچێت و خزمەکانی دایکی لە دەستمان دەرئەکەن،  ئەگەر هەر لە ئێستاوە فرسەتی لێ نەهێنین بۆ کوڕیەکی خۆمان. بە دایک و باوکی ئەڵێین بۆ ئەوەی لە گرتنی بەعسی بیپارێزین و لە حەیا چوونی بتانپارێزین ( گوایە بەعس کە مێینەی بگرتبا لاقەی ئەکرد) هەر لە ئێستاوە ئەیکەین بە دەزگیرانی فڵانی(...) کوڕمان، کە هاتن بۆگرتنتان ئەڵێن بوکی ئێمەیە و نایگرن"

           ئەگەر لە ڕووی سیاسیەوە سەیری ئەو کەیسەی سەرەوە بکەین هاوتەریبە بەو هەموو ئەو هەنگاوانەی کە بەعس ناوێتی بۆ لاوازکردنی ماڵە شۆڕشگێرەکان بۆ  کردنیان بە ئامراز و  ئاسانتر کۆتایی پێ هاتنیان. وەکو ئەوەی سەرەتا خاوەنداریەتی ئۆبجێکت ئامراز و موڵکی لێ وەرئەگرتنەوە ، دەستی بە سەر ماڵ و موڵک و پارەیاندا ئەگرت، دوایی ئەگەر ماڵێک کوڕی هەبوایە کورە لاوەکانی ئەکوشت ، ئەمەش لە لایەک کۆتایی بە سەرچاوەی شۆڕش و خوێندەواری و گۆڕانکاری نوێ و ڕەگەز ئەهێنا.  لە لایەکی دی ئەندامانی دی خێزانەکەی ئەگۆڕی بە ئۆبجێکت، وەکو ئەوەی ، لە ڕەگەوە ورە و خواستی ژیانی هەڵئەکەند بەوەی کەسێکی ئازیزی خێزانەکەی شەهید ئەکرد و ئاشکارش بوو هەر ماڵێک ئەندامێکی شەهید بووە لانی کەم دایکەکە بووە بە شەهیدێکی زیندوو. شەرباری ئەوەی ئیتر ئەو مۆری ڕیسک ئەدرا لە چارەنووسیان . ئەوەی خزمە کەش کە وەکو بەشە زۆرکەی کورد بە دەم شۆڕشگێر و بە کردەوە ئاژاوەگێر بوون ، بە هەمان پرەنسیپی سیاسی بەعس ئەو خێزانەی هەموو شتی لە دەستداوە مناڵەکانی نەبێت، هەوڵدەدەن بە تاکتیی ژەهراوی  ئەوەی تەنانەت بەعسیش دەستی بەسەردا نەگرتووە ئەوان دەستی بە سەردابگرن. ئەمەش قوربانی تەنها تەجرید ناکات لە مرۆڤایەتی ، بەڵکو تەجریدیش ئەکات لە ژیان و پێی ئەڵێت ئێستا ئەتوانیت لە ناخەوە کۆڵ بدەیت چی دی بەرگەی ئەشکەنجەدانەکان نەگریت و ورە بەردەیت. واتە بازنەکە گەڕایەوە سەر هەمان هێڵی خوڵانەوەی سیستەمەکە.

       ئەگەر لە ڕووی سایکۆلۆژیای کلتورییەوە لەو کەیسە بڕوانین تێدەگەین قسەکەر فێڵی بە دەستهێنانی مناڵەکە وەکو بەزەیی ئەخاتە ڕوو، نەک ڕێز یان داوا . وەکو ئەوەی بڵێت ئەم پیاوەتیەتێت لە گەڵ ئەکەم ، هەر لە ئێستاوە، کچەکەت لە کۆڵ ئەکەمەوە چونکە ئێستا یان داهاتوو لە گەڵ خۆتدا بیرگن ئەوە ئیتر ئێوە تەنها تاوانبار نین چونکە شۆڕشگێرن بەڵکو بێ ئابرو و لەکەداریشن.  کە پلانەکەیان سەری نەگرت قوربانی مناڵەکانی پێشکەش نەکرد ئیتر پاش گرتنی خۆی مناڵەکانی لای ئەوان جێگەی مەترسی بوون هەر لە دەرگاوە ئیزن ئەدران کە هات و چۆ نەکەن بۆ ئەوەی حکومەت گومان لە ئەوانیش نەکات. ئەم چیرۆکە ئەڵێت قسەکەر ئەزانێت قوربانی کراوە بە  ئۆبجێکت، بە شت ، شتیش خاوەنی هەیە خاوەنداریەتی نیە . لە غیابی شوێندا ،کە مرۆڤی شتێنراو 'شت' ناتواننێت خاونی بێت ،  شوێنێکی ئاسایش، مافی خاوەنداریەتیە کەسایەکانی قوربانی ئەخاتە ڕیسکەوە بە بەرهەم هێنانەوەی دووبارە ئبجێکتهوود / شتاندنی قوربانی.

           ئەو ژمارە زۆرەی پێشمەرگە و شۆڕشگیڕەکان کە هاوسەر و دەزگیرانەکانیان لێ سێندراوەتەوە و کە لە دڵخوازەکەیان کراون بە بیانووی هەمان هۆ کە شۆڕشگێرن، بەڵگەی هاوکاری گشتی ئۆبجێکتهوودی شۆڕشگێڕ لە لایەن کۆمەڵگەی کوردییەوە کاریەکی هێندە ساکار و شەرعەیەت پێدراوبووە وەکو کلتوریەکی گشتی ڕەچاوکراوە. ئەمەش مانای ئەوە شتێک نەبووە بە ناوی ویژدانی نەتەوەیی ، ئەو فاکتەرە دەروونیەی ئەبێت بە یەکەم سەرچاوەی پاراستنی سەرچاوەی نەتەوەیی ڕۆحی و مادی .ڕوونتر بۆ نموونە ئەو ویژدانە نەتەوەییە  ئەمڕۆ لای کوردی باکور ئەبینرێت لای ئێمە ئامادەیی نەبووە.

       کلتورو  مۆراڵی سیاسی و کۆمەڵایەتی و ئاینی دوای ڕاپەڕین و ئازادی ؛ بە دەست نیشانکراوی پاش جینۆسایدکردنی کوبانی و ئێزیدیەکان و بەرهەم هێنانەوەی ئەو شتاندن و ئامرازبوونە  بەڵگەی حاشاهەڵنەگری نائامدەیی  ویژدانی نەتەوەییە ئەسلمێنێت.

         

تێبینی: ئەمەی دەیخوێنیتەوە کورتەیەکی بابەتی ئۆبجێکتهوود و جینۆسایدە ، هەموو بابەتەکە نیە. ئەگەر ئەم بابەت بە ئنگلیزی خوێندبێتەوە یان بیخوینتەوە لە داهاتوودا نموونەکەی تیدا نیە.

سەرچاوەکان

       Arendt, Hannah (1992) Lectures on Kant's Political Philosophy, university of Chicago Press.

Salih, Kaziwa (2013) From Indigenous Genocide to Post-Migration Genocide, York University